Wersja z 2009-09-14
Artykuł ten jest poświęcony próbie przybliżenia odpowiedzi na pytanie, czym jest nauka, i gdzie leżą jej granice. Temat ten jest jednak na tyle obszerny, że trudno byłoby przedstawić go tutaj wyczerpująco. Zostaną więc jedynie zasygnalizowane niektóre kluczowe problemy, zostaną również skrytykowane niektóre opinie głoszone na temat zadań nauki i jej zakresu.
Zacznijmy od stwierdzenia, że nauka to pojęcie wieloznaczne. Słowo to przybiera różne znaczenia nie tylko w różnych kontekstach, ale także jego zakres znaczeniowy zmienia się w czasie i jest różny w różnych językach.
Nawet polski termin może być różnie rozumiany w różnych kontekstach. Pierwsze znaczenie można określić jako procesualne. Nauka jest to zatem proces indywidualnego przyswajania i utrwalania jakichkolwiek treści, zdobywania wiedzy, nabywania umiejętności, którym poddaje się każdy uczeń. Nauką jest także całokształt działań zmierzających do poszerzania horyzontów wiedzy przez powołane do tego celu instytucje, takie jak wyższe uczelnie czy instytuty naukowe.
Drugie znaczenie terminu „nauka” można określić jako instytucjonalne. W tym właśnie sensie używa się np. wyrażenia „przedstawiciel nauki polskiej” używanego jako określenie człowieka pracującego w obszarze zwanym nauką. W tym sensie nauka jest instytucją nastawioną na zdobywanie i poszerzanie wiedzy o rzeczywistości.
Trzecie znaczenie odnosi się do treści tego, co się uczy lub czego się naucza. Nauką staje się w tym rozumieniu treść podlegająca przyswojeniu przez ucznia. Znaczenie takie jest związane z językiem polskim, i w innych językach może nie występować, albo nie kojarzyć się w ogóle z nauką w innych znaczeniach.
Wreszcie czwarte znaczenie nie jest właściwe tylko językowi polskiemu. Jest związane z semantyką łacińskiego terminu scientia, związanego z czasownikiem scire ‘wiedzieć’. Nauka jest w tym znaczeniu rozumiana jako całości wiedzy o rzeczywistości, niekoniecznie przeznaczonej do nauczania (choć w praktyce oczywiście nauczanej), ale za to koniecznie spełniającej pewne określone kryteria treściowe i metodologiczne, określane jako warunki naukowości. Właśnie tym znaczeniem będziemy zajmować się w dalszym ciągu.
Pogląd na granice i rolę nauki zmieniał się przez wieki, zmieniał się też punkt widzenia na to, co naukowe, a co nienaukowe.
Tradycja europejskiego sposobu rozumienia nauki wyrosła z filozofii greckiej, w której nauka zawierała się w filozofii i sztuce.
W erze nowożytnej nauka zaczęła zyskiwać autonomię i oddzielać się od sztuki i filozofii. Zaczęto ją rozumieć ją jako zbiór problemów związanych z poznaniem rzeczywistości, a także metod stawiania takich problemów i ich rozwiązywania.
Oddzielenie nauki od sztuki nie zostało dotąd dokonane w pełni i w sposób uniwersalny, powszechnie akceptowany. Dlatego do dziś angielski termin science znaczy niedokładnie to samo, co jego polski odpowiednik, i to samo można powiedzieć o niemieckim Wissenschaft. W krajach anglosaskich dyscypliny znane u nas jako nauki humanistyczne i społeczne traktuje się raczej jako dziedziny sztuki, ograniczając obszar nauki (science) do matematyki i nauk przyrodniczych. W Niemczech nauka (Wissenschaft) pojmowana jest szerzej, i obejmuje także humanistykę. w Polsce modne jest pojęcie najszersze, w którym do nauki włącza się jeszcze teologię, medycynę, technologię, inżynierię.
Na przełomie wieków XIX i XX widoczne zmiany w życiu, rozwój techniki, tryumf cywilizacji nad przyrodą na niespotykaną dotąd skalę sprawiły, że do głosu doszła wiara w prymat rozumu ludzkiego. Stanowisko takie określono jako modernizm – nowoczesność. Zgodnie z modernistycznym punktem widzenia podstawą uprawiania nauki jest tworzenie teorii, których zadaniem jest tłumaczenie świata. Teorie budowane są metodą indukcji. Opierają się na zbiorach zasadniczo niepodważalnych założeń, które stanowią z kolei podstawę dla zbioru logicznie powiązanych ze sobą tez.
Rozmaite teorie są sposobem opisu obiektywnie, fizycznie istniejącej rzeczywistości. Przedstawiają one prawdę widzianą z różnych punktów widzenia, z różnej perspektywy. Jedne robią to lepiej, dokładniej od innych – i tu właśnie pojawia się miejsce dla nauki, której zadaniem jest określanie, które teorie są najtrafniejsze. Te, które są nietrafne lub wadliwe, nauka wskazuje po porównaniu z danymi empirycznymi, a następnie usuwa je z całości wiedzy.
Zbiór założeń nie jest stały i podlega konfrontacji z doświadczeniem. Gdy legnie u podstaw wielu teorii, zaczyna się go traktować jako paradygmat – czyli powszechnie przyjmowany pogląd na jakiś wycinek rzeczywistości, niewymagający bezpośredniego dowodzenia i traktowany jako pewnik na danym etapie rozwoju nauki. Paradygmat jest względnie trwały, ale nie jest niezmienny. Nowe odkrycia mogą bowiem sprawić, że teorie na nim oparte przestają wystarczać do poprawnego opisu rzeczywistości. Wówczas stary paradygmat się odrzuca i zastępuje nowym.
Rozwój nauk humanistycznych i społecznych w ciągu XX wieku spowodował, że zaczęto podważać zasady modernistycznego pojmowania nauki. Rozwinięty wówczas postmodernizm głosi, że wiedzy nie można sprawdzać przez porównanie jej ze światem realnym, a więc opisana wyżej metoda empiryczna jest błędna. Teorie są bowiem nie tylko sposobami widzenia rzeczywistości, ale także same kształtują rzeczywistość. Tym samym rzeczywistość jest subiektywna, zależna od działań badacza.
Stanowisko postmodernistyczne, a zwłaszcza subiektywne pojmowanie rzeczywistości, rodzi szereg dość nieprzyjemnych konsekwencji. Jedną z nich jest pogląd, że ścisłych, faktycznych granic nauki wyznaczyć się nie da. Łatwiej jest zdefiniować przedmioty zainteresowań poszczególnych dyscyplin wykładanych w szkołach wyższych czy uprawianych w instytutach naukowych. Wówczas nauka staje się co najwyżej sumą poszczególnych specjalności, z których każda posiada własny zakres zainteresowań i własną metodologię badań. Jednocześnie termin „metoda naukowa” staje się pusty: każda nauka ma swoją własną metodę. Zgodnie z tym poglądem nauki działające w oparciu o zasady modernistyczne nie są jedynymi istniejącymi – dla odróżnienia od innych określa się je jako nauki empiryczne lub indukcyjne. Należą tu wszystkie nauki przyrodnicze (biologia, chemia, fizyka), natomiast niekoniecznie nauki humanistyczne (archeologia, lingwistyka, filologia, historia sztuki) i społeczne (socjologia, ekonomia, demografia, etnografia, pedagogika, prawo, politologia, historia, z pewnymi zastrzeżeniami także filozofia), choć niektóre ich badania mogą mieć czysto empiryczny charakter. Drugą wyraźną grupę stanowią nauki formalne lub dedukcyjne, w których twierdzenia nie konfrontuje się z doświadczeniem, lecz jedynie wyprowadza z przyjętych pewników (aksjomatów) jako ich logiczne konsekwencje. Należą tu logika i matematyka.
Wyróżniono też nauki teoretyczne (logika, metodologia), których zadaniem jest tworzenie praw naukowych i ich systematyzacja w spójne teorie, oraz nauki praktyczne (stosowane), zajmujące się praktycznym zastosowaniem sformułowanych praw naukowych w celu planowego i racjonalnego przekształcania rzeczywistości. Podział ten krzyżuje się z poprzednim.