Artykuł został opublikowany także na witrynie eioba.
Wersja z 2020-01-14

Grzegorz Jagodziński

Jakie związki łączą słowiański
z innymi językami IE?

1 – 2 – 3

Zbieżności z językami kentum

Ciekawie przedstawiają się zbieżności języków słowiańskich (lub bałtosłowiańskich) z niektórymi językami kentumowymi. Szczególnie interesujące są zbieżności słowiańsko-anatolijskie i bałtyjsko-anatolijskie. Przykłady:

• het., luw. kiša- ‘czesać’ – słow. česati,
• het. kutru-, kutruwa- ‘świadek’ – litew. gudrùs ‘mądry’, gud- ‘chwytać, dostać’ (brak w słow.);
• het. paprai- ‘brudzić (się)’ – słow. paprati, babrati,
• het. papparš- ‘kropić’ – cz. pršeti ‘dżdżyć’ (także w tocharskim pärs-);
• het. tar- ‘mówić’ – litew. tar̃ti, tãria, tãrė ‘t.s.’ (brak w słow.);
• het. te- ‘mówić’ – słow. děti ‘t.s.’ (znaczenie zachowane w scs., por. dzieje ‘historia’, czyli ‘coś, o czym się mówi’);
• het. waršmaš ‘słoma’ – łot. varsms ‘kupa zboża’;
• przyrostek het. -ašti tworzący abstrakta – słow. -ostь (np. het. dalugašti = pol. długość, znaczeniowo i formalnie);
• przyrostek het. -tallaš tworzący nazwy działacza (np. aršanatallaš ‘zazdrośnik’) – słow. -teljь (np. pol. nauczyciel).

Zbieżności te mogą być sprawą przypadku, jednakże mogą też dowodzić bezpośredniego sąsiedztwa dialektów protosłowiańskich i protoanatolijskich w odległej przeszłości, jeszcze w epoce jedności indoeuropejskiej. Być może też przodkowie Bałtosłowian nasunęli się na tereny zajmowane wcześniej przez Anatolijczyków (kultura trypolska?), gdy ci odeszli na Bałkany, a następnie do Anatolii. Pozostałości ludności anatolijskiej mogły stanowić substrat na tym terenie, a obserwowane dziś zbieżności mogą mieć charakter bardzo dawnych zapożyczeń z tego substratu.

Na uwagę zasługują także zbieżności bałtosłowiańskie z językami italskimi i celtyckimi, często z germańskimi, rzadko z greckim lub albańskim (tzw. słownictwo północno-zachodnie). Czasem odpowiednika słowiańskiego brak. Odpowiedniki łacińskie wykazują czasem rozwój protoitalski: mają spółgłoski bezdźwięczne na miejscu dźwięcznych i dźwięcznych przydechowych. Przykłady:

• *awiǵ- ‘owies’: litew. avižà, łot. àuza, prus. wyse, PS *ovьsъ – łac. avēna (*avigsna), gr. aigílōps ‘jęczmień na oku’; w słow. i prawdopodobnie w łacinie rozszerzenie -s-;
• *bhedh-, *bhodh-: litew. badýti, bãdo ‘kłuć’, bèsti, bẽda ‘kopać, wtykać’, bẽdrė ‘jama’, PS bosti ‘kłuć, bóść’, pol. bóść, badać – łac. fodiō ‘kopię’, wal. bedd ‘grób’, goc. badi ‘łóżko’, ang. bed, sgn betti, niem. Bett (szczególny związek bałtosłowiańsko-italski);
• *bharsdhā ‘broda’: prus. bordus, litew. barzdà, łot. bârzda, bā̀rda, PS *borda, pol. broda – sgn bart, łac. barba, stsas. bursta ‘szczecina’;
• *bharsdhāto- ‘brodaty’: litew. barzdótas, PS *bordatъ, pol. brodaty – łac. barbātus;
• *dhǵhmen- ‘człowiek’: stlitew. žmuõ – PG *gumō, goc. guma, ang. bride-groom ‘narzeczony, pan młody’ (z wstawionym -r-), łac. homō; wyraz ten jest północno-zachodnio-IE innowacją utworzoną od rdzenia *dhǵhem-, por. pol. ziemia, łac. humus;
• *galw-: litew. galvà ‘głowa’, PS *golva, pol. głowa – PG *kalwa- (zapożyczenie łacińskie?), śgn kal, niem. kahl ‘łysy’, stang. calu, ang. callow, stniem. calua ‘łysina’, łac. calva ‘czaszka’, calvitium ‘łysina’ (z protoital.); w orm. istnieje forma o nieco innej budowie;
• *ghladh-, *ghlādh- ‘gładki’: litew. glodùs, PS *gladъkъ – sgn glat ‘gładki, błyszczący’, niem. glatt, ang. glad ‘zadowolony’, łac. glaber ‘gładki’;
• *ǵr̥Hn- ‘ziarno’, PBS *žīrn-: litew. žìrnis ‘groch’, pol. ziarno – PG *kurna- ‘ziarno’, ang. corn, łac. grānum, stir. grán; może IE *ǵerH- ‘dojrzewać’;
• *kailu-, *kailo-: prus. kailūstikan ‘zdrowie’, kails! ‘cześć!’, PS *cělъ, pol. cały, całować – PG *xaila- ‘zdrowy, cały’, ang. whole, stang. hāl, goc. hails, sgn heil ‘zdrowy, cały’, wal. coel ‘znak, omen’, stwal. coilou (lm) ‘znaki (z których się wróży)’, stbret. coel ‘wróżenie z trzewi’, stwal. coiliaucc, stkorn. chuillioc ‘augur (wróżący z lotu ptaków)’, air. cēl ‘wróżenie z lotu ptaków’; być może tu także gr. Hez. koĩly ‘piękno’, choć wal. oe wskazuje na *ai, nie *oi; przykłady celtyckie dość odległe znaczeniowo, może związane z łac. caelum ‘niebo’ < *kāidlom lub *kāidslom, wówczas leksem byłby wyłącznie germańsko-bałtosłowiański;
• *kou- ‘kuć’: litew. káuti, káuna ~ káuja, kóvė ‘uderzać’, pol. kuć, stpol. kować, kuje, scs. kovati, PS kyjь ‘młot’ – stang. hēawan ‘rąbać, ociosywać’, ang. hew, sgn houwan, niem. hauen ‘ciąć, rąbać, siekać’, łac. cūdō < *cāudō ‘kuję, biję’, incūs, gen. incūdis ‘kowadło’, ir. cuad ‘bić, walczyć’; przykład z ruchomym k;
• *ḱāwer-, *ḱēwer-, *sḱāwer-: litew. šiaurỹs ‘wiatr północny’, šiáurė ‘północ’, šiaurùs ‘przenikliwy wiatr’, PS *sěverъ ‘północ’ – goc. skūra windis ‘huragan’, sgn scûr ‘ulewa’, łac. caurus ‘wiatr północno-wschodni’;
• *ḱr̥Hs- ‘szerszeń’: litew. širšuõ, stprus. sirsilis, PS *sьršenь, pol. szerszeń – PG *xurznata-, sgn hornaʒ, hornuʒ, ang. hornet, nider. horzel, łac. crābrō;
• *leikH-: litew. lýgus ‘równy’, prus. laygnan ‘policzek’, pol. lico, policzek, oblicze, ros. óblik ‘oblicze’ – PG *līk- ‘ciało, wygląd; podobny’, goc. leiks ‘podobny’, leik ‘ciało’, ang. like ‘jak’, -ly, przyrostek przysłówków, niem. gleich ‘podobny’, Leiche ‘trup’, ir. lессо ‘policzek’, nir. lеаса; por. skr. likhati ‘znakować, pisać’;
• *leugh-: stlitew. luginaite ‘zdradziecki’, pol. łgać – PG *leug- ‘kłamać’, goc. liugan ‘kłamać’, laugnjan ‘przeczyć’, sgn lugî ‘kłamstwo’, stir. gen.sg. logaissi ‘kłamcy’, follugaim ‘ukrywam’; niejasny stosunek do stisl. lokka ‘oszukiwać’, litew. lūgóti ‘prosić’, łot. lùgti < IE *lug-;
• *lēn-: litew. lė́nas, lė̃nas ‘łagodny, cichy’, PS lěnivъ, pol. leniwy – łac. lēnis ‘leniwy’;
• *mōr-, *mər- ‘akwen, morze’: litew. mãrės ‘zatoka’, PS *morje ‘morze’ – PG *mar- ~ *mōr- ‘morze’, goc. marei, ang. poet. mere ‘morze’, moor ‘bagno’, łac. mare, stir. muir, wal. mor (w celt. -o-, nieregularne skrócenie *-ō-?);
• *mous-, *mus-, *musk- ‘mech, pleśń’: litew. mùsos ‘pleśń’, PS *mъxъ ‘mech’, bułg. múxăl ‘pleśń’ – sgn mos ‘mech, bagno’, mios, mies ‘mech’, stang. méos ‘mech’, ang. moss ‘mech, torfowisko’, łac. muscus ‘mech’;
• *nōu-, *nəu-: prus. nowis ‘tułów’, łot. nâve ‘śmierć’, nāvītiēs ‘trudzić się, kłopotać się’, litew. nõvyti ‘męczyć, umartwiać’, scs. navь ‘trup’, stcz. náv, -i (m) ‘kraina zmarłych’, pol. Nawia ‘t.s.’, stpol. naw ‘trup’, scs. unaviti ‘zmęczyć, znużyć’, unyti ‘stracić nadzieję, zwątpić, zasmucić się, zmarkotnieć, nie zadbać’, ros. nýt′ ‘być przygnębionym, smutnym’ – PG *nau-, *nāu- ‘trup, zmarły’, goc. naus, pl. naweis, stang. nē, nēo, stisl. nár, stirl. núne (wcześniejsze naunae), wal. newyn ‘klęska głodu’ (< IE *nəwĕnjo-), bret. naoun (*nəwĕno-) ‘t.s.’, śrwal. neued ‘tęsknota, kłopot’ (*nāwitā); znaczenie ‘trup’ jest obecne w germ., bałt. i słow.;
• *porḱ- ‘prosię’: litew. par̃šas ‘prosię’, PS *porsę, pol. prosię – PG *farxa-, sgn farah, łac. porcus, istnieją też być może odpowiedniki celtyckie;
• *sek- ‘ciąć, siec’: litew. išsė́kti ‘wyciąć, wydłubać’, scs. sěkǫ, sěšti, pol. siec, scs. sěčivo ‘siekiera’ (tylko w BS długie -ē-) – łac. secō ‘obcinać’, ir. ésgid ‘odrąbuje’; tutaj należą także sgn seh ‘lemiesz’, sëga, saga ‘piła’, niem. Säge, łac. secēna ‘tasak kapłana’, alb. shat ‘motyka’, wątpliwe czy także siekiera;
• *sēi- ‘siać’: litew. sė́ti, sė́ja, pol. siać – PG *sǣjan-, ang. sow, stang. sāwan, goc. sajan, łac. serō ‘sieję’ (< IE *sēi- ‘rzucać’);
• *skeit-, *skoit-: prus. scaytan ‘tarcza’, litew. skiẽtas ‘grzebień tkacki’, łot. šķiêts ‘t.s.’, šķieta ‘grzebień na mostku gęsi’, PS *ščitъ ‘tarcza’ (w polskim ‘umbo, wierzchołek tarczy’, wtórnie ‘wierzchołek góry’, szczyt) – łac. scūtum ‘tarcza’, ir. scíath, wal. ysgwyd; formy italoceltyckie i słowiańskie mają to samo znaczenie;
• *stryjь, *strъjь ‘stryj, brat ojca’ (< *pətru-jo-), pol. stryj, arch. stryjec, stryk, czes. strýc, ros.dial. stroj, litew. strujus ‘brat ojca, mąż siostry matki’, stlitew. strūjus ‘dziadek’ – łac. patruus ‘stryj’;
• *tetksl-: litew. tašìklis, łot. teslis, PS tesla, teslo ‘ciosło, toporek ciesielski’ – sgn dehsala ‘t.s.’, stisl. þexla, łac. tēlum ‘broń zaczepna’, stir. tál ‘siekiera’ (*tōkslo-);
• *trenk-: litew. treñkti, trenkiù ‘trzasnąć, uderzyć’, trankýti, trankaũ ‘trzaskać’, PS *trǫtiti, pol. trącić oraz scs trutъ ‘straż, oddział’, strus. trutъ ‘mnóstwo’ – goc. þreihan ‘ściskać’, stsas. þringan ‘naciskać’, sgn drangôn ‘napierać’, łac. truncus ‘odcięty pień drzewa, kadłub; przycięty’ (zapewne zmieszane z *dhrongh-);
• *treud-, *troud-: litew. triū̃sas ‘praca, robota’, triū̃sti ‘harować’, łot. traûds ‘kruchy, wątły’, PS *trudъ ‘trud, praca’ – goc. usþriutan ‘obarczać’, stisl. þraut ‘utrapienie, próba’, sgn drôʒ ‘brzemię, zmartwienie’, łac. trudō ‘pchnąć’, ir. trot ‘spór’ (*trudno-), troscaim ‘poszczę’, alb. treth ‘obcinam’ (*treudō);
• *trozd- ‘drozd’: prus. tresde, litew. strãzdas, pol. drozd, głuż. drózn (w słow. nieregularne udźwięcznienie) – stisl. þrǫstr, szw. trast, niem. Drossel, łac. turdus, śir. truid ‘szpak’ (*trozdi), może też gr. strouthós ‘wróbel’;
• *werdh-, *wordh-, *wr̥dh-: litew. var̃das ‘imię’ – PG *wurd- ‘słowo’, goc. waurd, ang. word, łac. verbum;
• *wēr-: PS *věra ‘wiara’ – goc. tuzwērjan ‘wątpić’, unwērjan ‘złościć się’, sgn wâra ‘prawda, prawdziwość’, wâr ‘prawdziwy’, stisl. vár ‘przyrzeczenie’, łac. vērus ‘prawdziwy’, stir. fír ‘prawdziwy’; pokrewne, ale z innym stopniem samogłoski: aw. var- ‘wierzyć’, varəna ‘wiara’, oset. urnyn ‘wierzyć’.

Część wyrazów słownictwa północno-zachodniego to prawdopodobnie stare zapożyczenia z języków nieindoeuropejskich. Przykłady:

• *abel-, *abōl-, *abal-, *ablu- ‘jabłko’: litew. óbuolas ‘jabłko’, obelìs ‘jabłoń’, PS *ablъko, pol. jabłko – PG *apala-, *aplu-, ang. apple, stisl. epli, ir. aball, wal. afall, łac. Abella (nazwa miasta w Kampanii tłumaczona w Eneidzie jako ‘obfitująca w jabłka’); znane są też rdzenie podobne: *amlu-, *maHlo-, *samlu-, np. gr. mēlon, łac. mālum, palaj. samluwa, luwi samluwanza, het. maḫla ‘winorośl’, skr. āmra- ‘mango’, może też pol. malina; podobne wyrazy występują i w innych językach: bask. sagar ‘jabłko’, fiń. omena, est. õun, gen. õuna, dial. ubin, upin, upo, upu, uwin, liw. umàr, mordw. erz. umaŕ, moksz. maŕ, węg. alma, tur. elma, zach.kauk. *mla-, gruz. vašl-, draw. *veḷ- ‘Syzygium aquaeum, Eugenia aquaea, jabłko wodne’;
• *alis- ‘olcha’: litew. al̃ksnis, alksnỹs, alìksnis, el̃ksnis, scs. jelьxa, słwc. jelša, pol. olcha, olsza – PG *aliza-, sgn elira, niem. Erle, ang. alder, stang. alor < *alis-, łac. alnus < *alis-no-, stmac. áliza; ten sam rdzeń być może w nazwie wiązu oraz bzu: ang. elder, stang. ellern;
• *almo-, *l̥mo- ‘wiąz’, zapewne związane z nazwą olchy: PS *ilьmъ, *ilьma, ros. ilem, stpol. ilem, pol. limak ‘wiąz szypułkowy’ – PG *alma-, ang. elm, łac. ulmus;
• *apr-, *wapr- ‘dzik, knur, wieprz’: BS *weprja-, łot. vepris, pol. wieprz – PG *ebura-, niem. Eber, stang. eofor, łac. aper; odleglej związane są gr. kápros ‘wieprz’, łac. caper ‘kozioł’ (przykład ruchomego k); za hipotezą zapożyczenia przemawia akad. appāru ‘dzik’;
• *boHl-: litew. balà ‘bagno’, łot. bala ‘bezdrzewna dolina’, pol. dial. bałka ‘staw’, ros. dial. balka ‘wąwóz’, chorw. dial. balka, bala ‘ostnica (Stipa pennata)’ – stang. pōl ‘staw’, ang. pool, niem. Pfuhl, sgn pfuol;
• *bhabh- ‘bób’: prus. babo, PS bobъ – łac. faba, niem. Bohne ‘fasola’, sgn bōna, ang. bean; podobne, lecz nieidentyczne są litew. pupà ‘bób’, alb. bathë, gr. phakós ‘soczewica, ciecierzyca’;
• *bhelen-: pol. bieluń (Datura stramonium), stpol. bleń ‘lulek czarny (Hyoscyamus niger)’, ros. dial. belen, bułg. blen ‘marzenie’ – ang. bane, henbane, stang. beolone, gal. belenountían, niem. Bilsenkraut, sgn bilisa, szw. bolmört;
• *bhog-: pol. bagno, ros. dial. bagnó (-a- z reg. Wintera) – nider. bagger ‘muł, błoto, bagno’ (-gg- niejasne), niem. Bach ‘strumień’, stisl. bekkr ‘rzeczka’, stang. bece, śirl. búal ‘woda płynąca’ (< *bhog-lo-);
• *dhrongh- ‘drąg, gruby kij’: litew. drañgas, pol. drąg – stnord. drangr ‘iglica, stercząca skała’, drengr (*drangjaz) ‘pień, słup, gruby kij’; istnieje wariant z -k-: ros. druk, cz. drouk, tu także łac. truncus ‘pień, kadłub’ (z protoital.), zmieszane z *trenk-;
• *gholombh-: litew. gelumbė̃ ‘niebieski ubiór’, prus. golimban ‘niebieski’, ros. golubój ‘jasnoniebieski’, golub′ ‘gołąb’, pol. gołąb – łac. columba; por. niżej, tutaj i tutaj;
• *madi-, *medi- ‘miedź’: PS mědь < *medi- ‘miedź’ (-ě- z reg. Wintera) – PG *mat- ‘miedź’ (?), por. stfryz. mes ‘nóż’, śdn mez, mest ‘nóż’, niem. Messer < sgn matisahsa (sahsa ‘miecz’); mati- wiązane chyba błędnie z ‘jedzenie’, por ang. meat; tu może też stang. mæsling ‘mosiądz’, niem. Messing; nord. messing, mersing, massing, z podobnych może PS misa (zazwyczaj łączona z łac. mēsa, mēnsa ‘stół’) obok rodzimego mědьnica; następnie *mattjō ‘kilof, oskard, dłuto, motyka’, niem. Metze, metzeln ‘mordować’, *mattuka-, stang. mattuc ‘motyka’ (por. PS motyka); irań. mes, mis ‘miedź’; być może odlegle spokrewnione z fiń. vaski ‘miedź, brąz’, węg. vas ‘żelazo’, ngan. bása < *waśke, sum. guskin ‘złoto’;
• *waldh-, *walHdh-: litew. valdaũ, valdýti ‘władać’, véldu, veldė́ti ‘dziedziczyć’, PS *voldǫ, pol. władać (dawniej włodać) – goc. waldan, łac. validus ‘mocny, silny, żwawy’ (< IE *wălH-dh-), valeō ‘być silnym’ (bez *-dh-).

Osobną grupę stanowią wyrazy znane tylko w italoceltyckim i słowiańskim, ewentualnie także w germańskim (bez bałtyjskiego). Mogą one dowodzić istnienia w przeszłości substratu italskiego (wenetyjskiego), który oddziałał na język Słowian oraz Germanów (poprzez zgermanizowane plemiona wenetyjskie – Wandalów). Tutaj należą:

• *bhruwi- ‘belka, kładka’: strus. bervь ‘ogrodzenie’, cz. břev, gen. břvi ‘kładka’, scs. brъvьno ‘belka’, ros. brevnó, pol. bierwiono – stisl. brú ‘most’, stisl. bryggja ‘przystań’, stniem. brucka ‘most’, niem. Brücke, stang. brycg, ang. bridge, gal. brīva (przykład z ruchomym -k-);
• *delH-: PS *dely, *dьly ‘rodzaj beczki’, błg. délva ‘duży gliniany dzban’ – stang. tala ‘garnek’, łac. dōlium ‘pojemne naczynie gliniane’;
• *dhl̥gh- ‘dług’: PS *dъlgъ – goc. dulgs, stir. dliged < *dhl̥ghito- ‘prawo, obowiązek’ (uważane też za zapożyczenie gockie w słowiańskim);
• *em-, *ĕm-: PS *jęti, *jьmǫ ‘wziąć’ – łac. emere ‘kupić’ < ‘wziąć’, adimere ‘odebrać’, eximere ‘wyjąć’;
• *gelu-, *golo-: scs. golotь ‘kryształy lodu’ (chyba niesłusznie łączone z *želd-), tu może pol. gołoledź – łac. glacies ‘lód’, gelū ‘zimno, mróz’;
• *ghosti- ‘gość’: PS *gostь, pol. gość – PG *gasti-, goc. gasts, ang. guest, stang. gæst ‘gość, obcy, wróg’, niem. Gast ‘gość’, łac. hostis ‘wróg, obcy’; spokr. z het. kasi ‘wizyta’, gr. ksénos ‘obcy’, joń. kseĩnos (*ghsenwo-), alb. huai ‘obcy’ (*ghsēn-);
• *ghosti-potis ‘gospodarz’: PS *gospodь (z niejasnym -d-) – łac. hospes, gen. hospitis; por. tutaj;
• *gʷhr̥nikārio-, *gʷhr̥nikērio-: PS *gъrnьčarь, pol. garncarz, cz. hrnčíř – łac. fornicārius ‘rozpustnik’ (pod wpływem znaczenia fornix);
• *gʷhr̥niko- ‘garnek, wysklepiona część garnka’: PS *gъrnьcь, pol. garniec – łac. fornix, gen. fornicis ‘sklepienie, krypta’;
• *gʷhr̥nīdhlo-, *gʷhr̥nitlo- ‘piec’: PS *gъrnidlo, ros. gornilo – łac. *furniculum, skąd wł. fornello, hiszp. hornillo;
• *kastr-: ros. kostrá ‘paździerze’, kostër ‘stos drewna, ognisko’ – łac. castra (pl. n) ‘obóz wojskowy’, castrum ‘warownia’;
• *ken-: PS *čęti, *čьnǫ, pol. zacząć, rozpocząć – łac. recens, gen. recentis ‘świeży, nowo przybyły’; spokrewnione z skr. kanī́n- ‘młody’, aw. kainī-, kainīn- ‘dziewczyna’, gr. kainós ‘nowy, niesłychany’;
• *kladīwo-: PS *kladivo ‘mały młotek’, cz. kladivo, słwń. kládivo; (-a- z reg. Wintera) – łac. gladium ‘krótki miecz’ (gl- < *kl- jak w glōria);
• *kʷas-, *kʷasel- ‘kosz’: PS košь, *košeljь, ros. košel’ – łac. quālus ‘kosz’ (*quaslos), quasillus ‘koszyk’;
• *lois- ‘bruzda’: PS *lěxa – łac. līra (zwraca uwagę podobieństwo do wzmiankowanego wyżej prus. leyso, stisl. leir ‘ziemia gliniasta’);
• *mănogh-: PS *mъnogъ ‘liczny, mnogi’ – goc. manags, sgn manag, stir. menicc ‘obfity, częsty, liczny’; pokrewne litew. minià ‘tłum’;
• *pāǵ-: PS *pazъ ‘rowek, fuga, szczelina’, ros. stpol. paz, słwń. pȃz, pȃž ‘drewniana ściana’ – sgn fuoga ‘szczelina, szpara, spoina’, niem. Fuge, łac. compāgēs ‘spojenie, połączenie’ i dalej pangere ‘przytwierdzać’;
• *pāstōr- ‘pasterz’: PS *pastyrjь – łac. pāstōr (możliwe dawne zapożyczenie, stąd PS *y na miejscu *ō);
• *pleḱt- ‘pleść, splatać’: PS *plesti, *pletǫ (z rozwojem kentumowym) – sgn flehtan, łac. plectō; inne formy bez -t-: gr. plékō ‘pleść’ (ale plektḗ ‘sieć’), plókos ‘warkocz’, plókamos ‘t.s.’, plokḗ ‘plecionka’, skr. praśna- ‘plecionka’;
• *polḱā ‘pas ornej ziemi, rola’: PS *polsa, ros. polosá, stpol. płosa – PG *falgō, śgn falge, stang. fealg, ang. fallow, gal. olca ‘ziemia odpowiednia pod uprawę’, skąd franc. ouche;
• *sekīwom ‘topór, narzędzie do rąbania i siekania’: strus. sěčivo, s-ch. sjȅčivo ‘młot’ – łac. secīvum;
• *sekūr- ‘siekiera’: PS *sekyra – łac. secūris ‘topór, cios, rana’; wyraz ten wydaje się z pozoru derywatem od siec, siekać, tak samo w łacinie, gdzie wydaje się derywatem od secō ‘tnę’; wobec takiej hipotezy jest jednak kilka zastrzeżeń: siekiera nie służy do cięcia, niejasny jest przyrostek -ūr-, a w BS *sēk- występuje stale długie *ē, podczas gdy siekiera ma *e krótkie; wyraz ten jest więc wynikiem upodobnienia przedindoeuropejskiego zapożyczenia (por. baskijskie aizkora związane z aitz ‘skała’, a także asyr. šukurru, egip. šegōr ‘topór’) do rodzimego rdzenia o nieco zbliżonym znaczeniu (to samo stało się później z elephant- ‘słoń’, z którego słowiański wielbłąd; dzięki nieregularnej zmianie fonetycznej wyraz ten da się zinterpretować jako „wielki błąd”);
• *skab-: PS *skoblь ‘skrobak’, ros. skoblenije ‘struganie’, zmieszane wyrazem ‘skobel, klamra, zawias, zasuwa’ – łac. scabere ‘drapać’;
• *slāb-: PS *slabъ ‘słaby’ – łac. lābī, lābor ‘opadać, posuwać się, toczyć się’, stang. slæ̅pan ‘spać’, slæ̅p ‘sen’, ang. sleep, niem. schlafen, Schlaf; zapewne stare zapożyczenie (zawiera -b-), z którego może też stang. slāw ‘powolny, opieszały’, ang. slow, stnord. slæva ‘stawać się otępiałym’, goc. slawan ‘milczeć’, stang. slæ̅wan < PG *slaiw-, *slaw- (zmieszane z IE *(s)leu-, *(s)leug-, *(s)leut-);
• *stātīwo-, *stətīwo-: stpol. staciwa (pl n.) ‘podstawa warsztatu tkackiego’, s-ch. dial. stative (pl f.) ‘krosna’ – łac. statīvus ‘nieruchomy’, statīva (pl n.) ‘leże’;
• *stel-: PS *stьlati, *steljǫ ‘rozprzestrzeniać’, pol. słać / ścielić – łac. lātus ‘szeroki, obszerny’, stłac. stlatta ‘statek o szerokim pokładzie’;
• *swebl-, *swelb-, *s(w)ēr- ‘siarka’: PS sěra ‘siarka’ – PG *swiblá-z, *swabla-z, stang. swefl, niem. Schwefel, goc. swibl, łac. sulpur, sulphur, stir. sraib, straif ‘siarka’, por. prbłg. sarpur ‘żółta kreda’, czuw. sară ‘żółty’, pură ‘kreda’; podejrzewa się też związek tego wyrazu z greckim asteropḗ, astrapḗ ‘błyskawica’;
• *werǵ-: PS *versti, *vьrzǫ ‘wiązać’, scs. povrěsti – łac. urgēre ‘przymuszać, popychać’;
• *wesno-: PS *věno ‘wiano’ – łac. vēnum (wyraz słowiański z italskim rozwojem, czyli z zanikiem -s- ze wzdłużeniem zastępczym).

Szczególnie interesujące są przypadki, gdy w słowiańskim obok wyrazu zbieżnego z italskim zachował się także termin odziedziczony, pokrewny bałtyjskiemu (ich szczegółowej analizy dokonał Martynov). Przykłady:

• *agnъ, *agnę ‘jagnię’, łac. agnus, gr. amnós – *jarъ, stpol. jarka ‘młoda owca’;
• *bedro ‘biodro’, łac. femur, femen < *bhedh-mor/-men – *kъlkъ, bułg. kъlk, litew. kùlšė (→ pol. kulszowy), dalsza etymologia zob. niżej;
• *boršьno ‘mąka’, scs. brašьno ‘pokarm’, ros. bórošno ‘mąka żytnia’, łac. farīna ‘mąka’ (*farsīna), fār, gen. farris ‘mąka ofiarna z jęczmienia lub orkiszu’, umbr. farsio ‘kasza’ – *mǫka, litew. minklė̃ ‘ciasto’;
• *dětъ, gen. *-u ‘potomstwo’, pol. dziatwa, PS *dětę ‘dziecko’, łac. fētus, gen. fētūs ‘rodzenie; potomstwo’ – *bernъ ‘dziecko’, s-ch. brȅna ‘ciężarna’, zabrénjiti ‘zajść w ciążę (o owcy)’, litew. bérnas ‘dziecko’, goc. barn ‘dziecko’;
• *glъtъ ‘gardło’, ros. glot, cz. hlt ‘łyk’, scs. poglъtiti ‘połykać’, łac. glūtus ‘przełykanie, łyk’ (może też ‘gardło’), glūtīre ‘połykać’ – *gъrdlo, derywat od *žerti, *žьrǫ ‘połykać’, litew. gurklỹs ‘wole’, gurklė̃ ‘gardło’;
• *golǫbь ‘gołąb’, łac. columba ‘gołąb’, palumbēs ‘gołąb grzywacz’ (z protoital.), por. wyżej i niżej – *gъrdlica, stpol. gardlica, pol. synogarlica; derywat od *gъrdlo ‘gardło’ < ‘wole’, litew. gurklỹs;
• *gǫserъ ‘gąsior’, łac. anser ‘gęś’ – *gǫsь ‘gęś’ z rozwojem kentumowym (wpływ terminu italskiego?), litew. žąsìs;
• *gъrnъ ‘piec garncarski’, ros. gorn, łac. furnus ‘piec piekarniczy’ (< IE *gʷhr̥no-); poza tym znaczenie ‘żar, ogień’, np. stisl. gorn ‘ogień’ – *zьdъ, scs. zьdъ ‘mieszkanie, dach’, s-ch. zȃd, gen. zda ‘mur kamienny’, strus. zьdъ ‘glina’, pol. zdun, litew. židinỹs ‘palenisko’;
• *kobyla ‘kobyła’, łac. caballus – *komonь ‘koń’, litew. kãmanos ‘uzda’;
• *lěto ‘pora zbiorów, lato’, cz. léto (akut), łac. laetus ‘obfity (o zbiorach), pomyślny, błogi, dobry’; wątpliwości nasuwa akut w słow.; może tutaj stisl. lóð ‘plony z ziemi’, láð ‘majątek ziemski’, stang. læ̅ð ‘t.s.’ < *lāi-, *lōi-; inna możliwość to litew. lė̃tas ‘łagodny, spokojny’, lė́nas, lė̃nas ‘łagodny, cichy’, łac. lēnis ‘leniwy’, goc. lētan ‘zostawić, puścić, zaniechać’, ang. let ‘pozwolić’; kolejna możliwość to zestawienie ze starogutnijskim laþigs ‘wiosną’, szw. dial. låding ‘wiosna’, ir. laithe ‘dzień’ – *jara, *jaro, *jarъ ‘lato, wiosna’, litew. jõrė ‘wiosenna roślinność’, stirań. yārə ‘rok’, gr. õra ‘czas, pora roku, wiosna, pora zbiorów’, goc. jēr ‘rok’, ang. year;
• *lěvъ ‘lewy, krzywy, zły moralnie’, łac. laevus ‘lewy, niezgrabny, nieprzychylny’, ale także ‘przychylny’ (u augurów znaczenie antyfrastyczne, przeciwstawne) – *krivъ ‘krzywy’, litew. kreĩvas ‘krzywy, ukośny, zezowaty, fałszywy’, dalej łac. curvus, gr. kyrtós; por. także *šujь ‘lewy’;
• *luna ‘księżyc; łuna, odblask światła na niebie’ (znaczenie ‘księżyc’ w stpol., strus. i in., zgodne z łac.), łac. lūna ‘księżyc’ < *louksnā, także stprus. lauxnos ‘gwiazdy’ – *měsęcь ‘księżyc, miesiąc’, litew. mė́nuo, gen. mė́nesio, gr. mḗn ‘miesiąc’, łac. mēnsis, skr. mās;
• *matorъ, *materъ ‘stary, dojrzały’, bułg. mator ‘zdrowy, silny, dojrzały, stary’, ros. matëryj ‘duży, silny, dojrzały’, łac. mātūrus ‘dojrzały’ – *starъ ‘stary’, litew. stóras ‘gruby, duży, silny’, stisl. stórr ‘duży, silny’;
• *moltъ ‘młot’ (pierwotnie ‘cep’, por. młócić), łac. malleus ‘młot, pałka’, marculus ‘młot’ (*maltlos) – *kyjь ‘kij, drąg, młot’ (pierwotne znaczenie w ros., bułg., słwń.), litew. kū́jis ‘młotek’;
• *ǫgъlъ ‘kąt’, pol. węgieł, łac. angulus – *kǫtъ, prus. pokūnst ‘przykrywać, chronić’, litew. kam̃pas ‘kąt, węgieł, kabłąk nad chomątem’, gr. kampḗ ‘zgięcie, skrzywienie’, łac. campus ‘pole’;
• *palьcь ‘palec, kciuk’ (węższe znaczenie w płd.-słow., cz.), łac. pollex, gen. pollicis ‘kciuk’ – *pьrstъ ‘palec’ (por. pierścionek, naparstek), ros. perst, litew. pir̃štas;
• *pasti, *pasǫ ‘paść, wypasać’, łac. pāscere – *gъnati, *goniti ‘gonić’ < ‘wypędzać’ < ‘wypasać’, litew. giñti ‘wypędzać, gonić’;
• *pravъ ‘prawy, prosty, dobry moralnie’ (znaczenie ‘prosty’ w płd.-słow.), łac. prāvus ‘ułomny, krzywy, nikczemny’ (znaczenie antyfrastyczne) – *desnъ ‘prawy’ (zachowane w płd.-słow.), litew. dẽšinas, skr. dákṣina-, stpers. dašina, spokrewnione z łac. dexter;
• *rydlo ‘ryj’, głuż. rydło, ros. rýlo, łac. rōstrum < *rōd-trom od rōdere ‘gryźć’ (z -y- < *-ō-) – *bъrna, bułg. bărna ‘warga’, litew. burnà ‘usta’;
• *sekyra ‘siekiera’, łac. securis ‘topór’, zob. wyżej – *tesla, *teslo, litew. tašìklis, sgn dehsala, zob. wyżej;
• *snǫbiti, *snubiti ‘żenić się’, stpol. snębić ‘zaręczać się’, dziewosłąb < *dziewosnąb ‘swat’, łac. nūbere ‘wychodzić za mąż, poślubić’, pronūbus ‘swat’ – *voditi, *vesti ženǫ ‘żenić się’, pol. uwieść, rozwód, litew. vèsti ‘żenić się’, vedỹs ‘pan młody’, skr. vadhū́- ‘panna młoda’, ang. wedding ‘ślub’;
• *vidla ‘widły’, ital. *vīdlā, łac. fībula ‘spinka, fibula’ – *soxa ‘rodzaj wideł’, później ‘socha, prymitywny pług’, litew. šakà ‘rozwidlona gałąź’, šãkė ‘widły’, goc. hōha ‘pług’, skr. śakhā- ‘gałąź’.

Uwagi:

• Wenetyjsko-wandalskiego pochodzenia mogą być też wyrazy wspólne dla Germanów i Słowian, omówione wyżej. Ich odpowiedniki mogły nie zachować się w łacinie i innych znanych językach italskich.
• Do słownictwa północno-zachodniego nie należy np. gniazdo, iwa, osa, złoto.
• Zalicza się tu także wyrazy obecne w italskim, celtyckim i germańskim, a nieznane w bałtosłowiańskim. Omówiono je w innym miejscu;

Elementy kentumowe w bałtosłowiańskim

We wszystkich językach satəm znajdujemy pojedyncze wyrazy typu kentum, tj. takie, w których na miejscu IE *ḱ, *ǵ(h) znajdziemy k, g, a nie dźwięki typu s, z. Wyrazów takich jest szczególnie dużo w słowiańskim. Wysunięto w związku z tym dwie hipotezy:

1. Istniała reguła fonetyczna niedopuszczająca do zmieszania dźwięku typu *ḱ z *s, jeśli w wyrazie występowało już pierwotne *s, a z dwóch spółgłosek palatalnych tylko jedna ulegała zmianie w szczelinową (przypuszczenie takie sformułował A. Meillet).
2. Na język Protosłowian wpłynął język typu kentum (np. germański lub wenetyjski), z którego przywędrowały wyrazy kentumowe.

Reguła Meilleta nie zawsze działała, zwłaszcza w jęz. bałt.. Przykłady:

• *ǵhans-: PS *gǫsь ‘gęś’ – ukr. dzusь ‘wołanie na gęsi’, litew. žąsìs, skr. haṁsī;
• *ǵhwaigʷ-zd-: PS *gvězda ‘gwiazda’, scs. ʒvězda – litew. žvaigzdė̃, žvaigždė̃, oset. ævzist, ævzestæ < *zvestæ ‘srebro’ (por. gr. phoĩbos ‘blask’); tu chyba także lit. gaĩzdras ‘światło na niebie’, gaidrùs ‘jasny’, gr. phaidrós ‘t.s.’, wobec czego -w- niejasne; zob. jednak objaśnienie zgodne z hipotezą Holzera;
• *ǵhwei-zd-: PS *gvizdati ‘gwizdać’ (por. pol. świstać, ang. whistle ‘t.s.’, stang. hwístlian < IE *ḱweist-; związek obu wyrazów wyjaśnia hipoteza Holzera);
• *ḱasā-: PS kosa – skr. śasati ‘tnie’, śastrá- ‘nóż, sztylet’ (zob. poniżej o postulowanym powiązaniu z czesać i kochać), alb. thadrë (*ḱas-dhrā) ‘siekiera obosieczna’ (por. łac. castrāre ‘kastrować; osłabić’, gr. keázō ‘łupię, rąbię’, śrirl. cess ‘oszczep’, stnord. hes ‘zatyczka w jarzmie’);
• *ḱastr-: PS *kostra, *kostrъ, związane z kosa, zob. wyżej;
• *ḱermuks-: PS *čermъxa ‘czeremcha’ oraz ‘czosnek niedźwiedzi’, stpol. trzemcha, trzemucha (oba znaczenia), ros. dial. čerëma, čeremíca, litew. kermùšė ‘czosnek niedźwiedzi’, łot. cḕ̜rmaûksis, cḕ̜rmukša ‘jarzębina’ – s-ch. srȇmuš ‘czosnek’, srȅmza, srȅmža ‘czeremcha, śliwa’, słwń. srȇ̦mša, srȇ̦msa, pol. dial. strzempka, cz. dial. střenka, łot. sḕ̜rmaûksis ‘jarzębina’, litew. šermùkslė, šermùksnė, litew. dial. šermùkšnis;
• *ḱlous-: litew. klausýti ‘słuchać’, alb. quhem ‘nazywam’ – PS *sluxati, *slyšěti, skr. śroṣati (por. ang. listen < hlystan ‘słuchać’);
• *laHs-ḱr̥di-: PS *laskъrdь ‘pragnienie’, scs. laskrъdь – por. *sьrdьce ‘serce’ < *ḱr̥di-;
• *smaḱr-: litew. smakrà ‘broda’, alb. mjekër, orm. maurukʰ, murukʰ – skr. śmaśru- ‘wąsy’ (por. ir. smech ‘podbródek’, łac. maxilla ‘szczęka’, mala ‘szczęka, broda’);
• *steǵ- ‘pikować, przekłuwać’: scs. osteža ‘płaszcz’, ros. stegat’ ‘pikować, stębnować’, pol. ścieg; orm. dial. stec, stēc ‘listwa stanowiąca przyczep dla przędzy’ – orm. tʰezan (*teǵ(h)-) ‘osnowa; rękaw’ (por. ang. stick ‘patyk; wtykać’, gr. stigma ‘znamię’ itd.);
• *suḱ- ‘ssać’: scs. sъsati – łot. sùkt, zapewne pol. sutek < *souk-t-; więcej nieregularności tutaj;
• *swe-ḱur-: PS *svekъrъ, *svekrъ ‘świekier’, *svekry ‘świekra’ – litew. šẽšuras, skr. śváśura-, śvaśrū- (z asymilacją), aw. xvasura-, orm. skesur (druga część ma być związana z gr. kýrios ‘pan’).

Choć w słowiańskim znajdziemy więcej przykładów działanie reguły Meilleta, to czasem forma kentumowa obecna jest w bałtyjskim, a forma satemowa w słowiańskim. Reguła Meilleta działała zatem, choć z różnym natężeniem, we wszystkich dialektach bałtosłowiańskich, co jest kolejnym argumentem za wspólnym pochodzeniem Bałtów i Słowian.

Istnieją liczne wyrazy z rozwojem kentumowym, których nie da się wytłumaczyć działaniem reguły Meilleta. Dla niektórych zaproponowano depalatalizujący wpływ IE samogłosek niskich a, ā. Należy jednak zauważyć, że istnienie pierwszej z nich w pozycji innej niż po laryngalnej bywa w ogóle kwestionowane, a co za tym idzie, rekonstrukcje w rodzaju *ḱat- nie są pewne. Wpływem samogłosek niskich można także objaśnić słowiańskie (ale nie bałtyjskie) postaci *ǵhans-, *ǵhwaigʷzd-, *ḱasā-, *laHs-ḱr̥di-, *smaḱr-. Przykłady innych wyrazów z depalatalizacją:

• *aḱmōn: litew. akmuõ ‘kamień’, PS *kamy – litew. ãšmenys ‘krawędź’ (depalatalizacja tylko przed m + samogłoska tylna?), skr. aśman- ‘blok skalny’, aw. asman- ‘skała’ (por. wyżej oraz gr. ákmōn ‘kowadło’, stisl. hamarr ‘skała’, ang. hammer ‘młot’);
• *bherǵh-: PS *bergъ ‘brzeg’, trac. berga, bergas ‘wzgórze, brzeg’, alb. burg ‘grzbiet górski’ – aw. bərəzant- ‘wysoki’, barəzah ‘wzniesienie’, skr. br̥hánt- ‘duży, wysoki, wypukły, majestatyczny’, orm. berj ‘wysokość’, barjr ‘wysoki’ (por. sgn berg ‘góra’, irl. brí ‘t.s.’, wal. bre ‘pagórek’; być może tu należą też wyrazy BS o znaczeniu ‘szybki’, por. wyżej);
• *bhlaHǵ-: PS *blagъ ‘błahy, nikły, lichy, nikczemny, narwany, zwariowany’ (zmieszane z *bolgъ ‘błogi, przyjemny, miły’), litew. blõgas ‘słaby, zły’ (może ze słow.) – PS *blaznъ ‘pomyłka, grzech; głupi, błędny, narwany’ (por. łac. flaccus ‘słaby’, gr. blēkhrós, hom. blākós);
• *bhruḱā-: PS *brъkati ‘rzucać’ – *brъsati ‘rzucać, drapać, ścierać’ (obie postacie np. w rosyjskim);
• *dreǵh-,*drōǵh-: PS *dražiti < *dragiti ‘drażnić, niepokoić, podniecać’ (stąd stcz. drážn ‘drażnienie’, drážniti, pol. drażnić) – PS *draziti ‘t.s.’ (stąd ros. draznít′);
• *dherHǵh-: PS *dьržěti ‘trzymać’, aw. dražaite ‘trzyma, ma przy sobie’ – PS *dьrzъkъ ‘odważny, śmiały, mężny’, litew. diržas ‘rzemień’, dir̃žti ‘twardnieć’, aw. darəzayeiti ‘związuje’, dərəz- ‘więzy’, skr. dr̥ḍhás ‘silny’ (por. łac. fortis, arch. forctis ‘silny’);
• *ǵneib-: litew. gnī́bti ‘szczypać’, gnaĩbis ‘uszczypnięcie’ – litew. žnī́bti ‘dziobać, szczypać’, łot. zniêbt ‘mocno ściskać, dusić’, žņaîbît ‘ściskać, szczypać’;
• *ǵhelH-, *ǵholH-, *ǵhlH-: PS *žьltъ ‘żółty’, pol. żelazo < PS *želězo < *gheleǵo- (-ě- z reg. Wintera) – PS *zelenъ ‘zielony’, litew. želiù, žélti ‘zielenieć’, PS *zolto ‘złoto’, litew. žel̃ta- ‘złoty’ (por. PG *gulþa- ‘złoto’, ang. gold, goc. gulþ, oset. zælæd < IE *ǵhel-to-, skr. híraṇya- ‘złoto’, ale także tur. altın ‘złoto’, łączone ostatecznie z hatyckim xaflki ‘żelazo’);
• *ǵhelū-: PS *žely, gen. *želъve ‘żółw’ – cs.-rus. zelvь (por. gr. khélȳs);
• *ǵheubh-, *ǵhubh-: PS *gybati ‘zginać, ruszać’, *gъnǫti ‘giąć’, *gybnǫti ‘ginąć’, litew. gaũbti ‘wyginać, czynić wypukłym’, łot. gubt ‘giąć się, znikać’, gūbuotiês ‘garbić się’ – PS *zybati (np. w ros.) ‘uginać się (o bagnistym gruncie), trząść się’ (por. stang. gēap ‘zgięty’, gr. kỹphos ‘garb’);
• *ǵhneiH-, *ǵhnoiH-: PS *gnьjǫ, *gniti ‘gnić’, *gnojь ‘gnój’, łot. gnīde ‘przetarta skóra’ – *zněti ‘tlić się’, *znojь ‘pot; płomień’;
• *ǵhordH-, *ǵhrdH-: PS *gordъ ‘miejsce ogrodzone, gród’, ros. górod, PS *gordja ‘tama, płot; materiał do budowy’, *gorditi ‘ogradzać’, scs. graditi ‘wznosić, budować’, *žьrdь ‘żerdź’, litew. gar̃das ‘ogrodzenie’, alb. garth, gardhi ‘płot’, skr. gr̥hás ‘dom’ (postać kentumowa w sanskrycie!), aw. gərəða- ‘jaskinia zamieszkała przez daevy, domostwo’ – PS *zordъ ‘ogrodzone miejsce na stóg’, ros. zoród, litew. žárdas ‘ogrodzone miejsce do suszenia lnu lub grochu’, žar̃dis ‘zagon’ (por. frygijskie Manezordum obok Manegordum ‘miasto Manesa’); zob. też w artykule o językach germańskich;
• *ḱāk-, *ḱōk-, *sḱok-, *sḱōk-: PS skokъ ‘skok’, litew. skúoč ‘hop’, kuokìnė ‘wieczorna zabawa z tańcami’ – litew. šókti ‘skakać’ (por. gr. kākíō ‘wypływam’ oraz postacie tego rdzenia, omówione w innym artykule);
• *ḱat-, *ḱāt-: PS *kotiti ‘rzucić, wyrzucić’, *kotiti sę ‘rodzić młode’, *kotora ‘walka’, *katъ ‘kat’ – skr. śātáyati ‘zrzuca, rąbie na kawałki’;
• *ḱat-r-: PS *kotora, *kotera ‘niezgoda, walka’ (znane w scs. i wsch.słow.) – skr. śátru- ‘zwycięzca, nieprzyjaciel’ (por. wal. cadr ‘surowy’, niem. Hader ‘kłótnia’);
• *ḱerdh-, *ḱrdh-: PS *čerda ‘trzoda’, *kъrdo ‘stado’, s-ch. krd, krdo, por. kierdel, czereda, litew. ker̃džius ‘starszy pasterz’ (< BS *kerda-, *kurda-) – aw. sarəda ‘rodzaj’, skr. śardha ‘stado’ (por. ang. herd, rumuń. cîrd);
• *ḱerHm-, *ḱrHm-: PS *kъrmъ, *kъrma ‘pokarm, karma’ – litew. šeriù, šérti ‘karmić’, šer̃mens ‘stypa’, orm. serm(n) ‘nasienie’;
• *ḱlein-: PS *klęčěti ‘klęczeć’ – *slęčěti ‘ślęczeć; marudzić, naprzykrzać się’; por. *ḱloin-, *ḱlin-;
• *ḱleu-, *ḱleudh-, *ḱlou-, *sḱleudh- : PS *kljuditi, *xljuditi, *xljujiti ‘czyścić, porządkować’ (por. pol. schludny, niechlujny) – litew. šlúoti ‘zamiatać’;
• *ḱlin-: PS *klьnǫ, *klęti ‘przeklinać (kogoś)’, *klęti sę ‘przysięgać, zginać się i dotykać ziemi ręką’ – litew. šliejù, šliẽti ‘przymykać’, łot. sleju, slìenu, slìet; por. *ḱlein-, *ḱloin-;
• *ḱloin-: PS *kloniti ‘zginać’ (nieregularny zanik -i-), pol. ukłonić się – PS *sloniti ‘pochylać się’, pol. słaniać się; por. *ḱlein-, *ḱlin-;
• *ḱloit-: PS *klětь ‘pomieszczenie zamknięte’ (pol. klatka) – stlitew. šlitės (pl.) ‘drabina’ (por. gr. klisía ‘chata’, galorom. clēta ‘płot’);
• *ḱneib-, *ḱneibh-: litew. kneĩbti ‘wyzbierać, przegarnąć, majstrować, wtykać’, knìbti ‘zapadać się’, łot. kniêbt ‘szczypać’, knĩpêt ‘t.s.’ – litew. šnĩpti ‘szczypać’; łot. šņaîbît, šņiêbt ‘wykrzywiać usta’; šņiêpt ‘szczypać’;
• *ḱoiw-: PS *cěva, *cěvь ‘rurka, cewa’ – litew. šeivà, šaivà ‘szpulka’;
• *ḱolHm-: litew. kélmas ‘pniak, karcz’ – pol. słoma, ros. soloma (por. niem. Halm ‘źdźbło trawy’, gr. kálamos ‘źdźbło trzciny’, łac. culmus ‘trzcina’);
• *ḱont-: PS *kǫtъ ‘kąt’, *kǫ́tja ‘szałas, domek’ (pierw. na palach) – łot. sīts ‘dzida myśliwska’ (por. gr. kontós ‘drąg, dzida’; wyraz łączy się także z gr. kanthós ‘kąt oka’);
• *ḱopH-: PS *kopyto – skr. śapha-, aw. safa-;
• *ḱorHw-, *ḱrHw-: PS *kórva ‘krowa’, litew. kárvė (BS *kārwā), PS *kъrvъ ‘wół’, stpol. karw, prus. kurwis (BS *kurwis), PS *korvajь ‘ciasto weselne w kształcie rogu’ – prus. sirwis ‘łania’ (por. PS *sьrna ‘sarna’, PG *xerut- ‘jeleń’, ang. hart, gal. carvos, łac. cervus, cornū ‘róg’); forma kentumowa bywa uważana za pożyczkę celtycką;
• *ḱoun-: PS *kuna ‘suka, stara krowa’ (kasz., por. niżej) – PS *suka, litew. šuõ, šuñs ‘pies’, skr. śvā, śuvā, gen. śunas;
• *ḱrap-: PS *kropъ ‘ukrop’, *kropiti – skr. śrapáyati ‘gotuje, piecze’ (por. gr. keránnymi ‘mieszam’);
• *ḱwei-t-, ḱwoi-t-, ḱwi-t-: PS *květъ ‘kwiat’, *kvьtǫ, *kvisti ‘kwitnąć’, łot. kvitēt ‘błyszczeć, lśnić’, litew. kviẽsti ‘spraszać gości na wesele’ (niejasny rozwój semantyczny) – PS světъ ‘światło’, pol. świat (por. podobny związek semantyczny w węg. világ ‘świat’ – virág ‘kwiat’), PS svьtěti ‘jaśnieć’, svьtnǫti, litew. šviẽsti, šviečiù ‘świecić, oświetlać’, švitė́ti ‘lśnić, błyszczeć’;
• *leuǵ-, *luǵ-, *sleuǵ-, *sluǵ-: PS *lyži, gen.sg. *lyžьve ‘łyżwa’ (BS *lūgjūs) – łot. lužas ‘długie narty myśliwskie’, litew. šliūžės ‘łyżwy’, šliaužti, šliaužiù ‘pełzać się, czołgać się’, ros. dial. lyzgát′ ‘ślizgać się po lodzie’, bułg. dial. lъ́zgam, lúzgam ‘posuwam po śliskiej powierzchni’ (BS *lūž-);
• *moḱ-: litew. mãkatas ‘meszka’ – PS *mosъtъ ‘rój’, litew. mašóti ‘spłodzić dziecko’, mašalas ‘komar’, łot. masalas ‘giez’, skr. maśáka- ‘bolimuszka, komar’, zob. też o izoglosach i nazwach muchy;
• *pelǵh-, *polǵh-, *plǵh-: PS *pьlgati ‘pełgać, pełzać (o płomieniach)’, *pьlgъ ‘perz’ (cz. dial plh, także zaplhněný ‘zachwaszczony’), litew. spil̃gti ‘więdnąć’, spel̃gti ‘zagłuszać’ (o chwastach) – PS *pьlzati ‘pełzać’, *polza ‘płoza’ (por. nord. fylgja ‘duch opiekuńczy’, fylgja ‘następować, spełznąć’, ang. follow ‘następować’); tu zapewne błędnie odnoszona jest nazwa śledziony;
• *pleḱ-: PS *plesti, *pletǫ (*plektǫ) ‘pleść, splatać’ – skr. praśna- ‘plecionka’ (por. wyżej);
• *pouǵ- ‘coś nabrzmiałego’: ros. púga ‘tępy koniec jaja’, łot. pàuga ‘poduszka’, paũgurs ‘pagórek’, skr. pūgas ‘tłum’, puñjas ‘bryła’, może także ros. búka ‘straszydło’ – pol. pyza, ros. púzo ‘brzuch’, litew. pùžas ‘jazgarz, człowiek z grubym brzuchem’, pūgžlỹs ‘jazgarz’, może też baužė ‘łysina; straszydło’, baũžas ‘ten, kto straszy’, búožė ‘głowa, garb’ (por. gr. pȳgḗ ‘tyłek’; może także niem. Bauch ‘brzuch’ < PG *buka-, łac. bucca ‘gęba’ – być może jest to pożyczka z substratu przedIE);
• *sleiǵ-, *sloiǵ-, *sliǵ-, *slinǵ-: PS *slьza ‘łza’ (także *slъza), *slьznǫti ‘wydzielać wilgoć, pokrywać się wilgotną, lepką substancją’, *slězъ ‘ślaz’, *slizъ ‘śluz, szlam’, *slizъkъ ‘śliski’, *slizati, *slizgati sę ‘ślizgać się’ – pol. dial. ślęganina ‘plucha’, ślęgnąć ‘przemoknąć’, ślęża ‘mokradło’, prześlągły ‘przemoknięty’;
• *werǵ- ‘praca’: litew. vérgas ‘niewolnik’ (por. analogię w scs.: rabъ ‘niewolnik’, rabota ‘praca’), łot. vȩr̃gs ‘niewolnik’, brak w słow. (por. aw. varəz- ‘pracować, robić’, orm. gorc ‘praca’, alb. rregj ‘oczyszczam’, rregjem ‘trudzę się, staram się’, śrwal. gwreith ‘dzieło’, gr. érgon, wérgon ‘praca’, órganon ‘narzędzie’), błędnie łączone z wyrazami od rdzenia *worgh- stanowiącymi element słownictwa północnego;
• *worǵh- ‘wróżyć, szkodzić magią’: słow. *voržiti – ormuri waž ‘rzucać uroki’ (*warz-).

Podejrzane o rozwój kentumowy są także:

• *braga ‘słód, piwo’ (pożyczka z przedIE substratu?),
• *česati (związane z kosa ‘warkocz’, ale czy także z kosa ‘narzędzie’? – por. też zbieżność z anatol. wyżej),
• *gladъkъ ‘gładki’,
• *ględati ‘patrzeć’,
• *golǫbь (trzy ostatnie mogą być związane z *žьltъ ‘żółty’, ale mogą też przedstawiać pożyczki z przedIE substratu, por. wyżej),
• *kolti ‘kłuć’ (IE *kolH-, od którego także *kolъ, *kólda ‘kłoda’, *kólsъ ‘kłos’, *kъlinъ, *kъlъ ‘kieł’, a może i *koltiti ‘kłócić, burzyć’),

choć w przypadku tych wyrazów trudno wskazać odpowiedniki satemowe w innych językach. Często teza o kentumowym rozwoju w takich wypadkach wynika z przyjęcia założenia o nieistnieniu IE szeregu prostych welarnych (niepalatalnych i nielabializowanych).

Niekiedy nie wiadomo, czy obserwujemy wyjątkowy rozwój kentumowy, gdyż etymologia jest kontrowersyjna:

• *bergǫ, *bergti ‘strzec’ (por. litew. dial. bir̃ginti ‘t.s.’, goc. baírgan ‘ukrywać’), *bórgъ ‘bróg, daszek na 4 drągach przykrywający stóg’, ukr. boríh, boróha z intonacją akutową (por. galorom. barga ‘chata kryta słomą’); *bьrgъ ‘szałas’ (cz. brh, por. germ. *burg- ż ‘miasto’, sgn borgên ‘schronić się’), może związane z *bherǵh- ‘góra’;
• *jьgъla ‘igła’ – litew. iẽšmas ‘rożen’ z IE rdzenia *aiǵ- ~ *aiḱ-; może jednak pierw. znaczenie ‘zatyczka w jarzmie’ od PS *jьgo;
• *kosnǫti ‘dotknąć’, česati i kosa ‘rodzaj uczesania, warkocz’ – kosa ‘narzędzie do ścinania trawy’ (por. wyżej);
• *koxati ‘kochać’ (nie wiadomo, czy związane z poprzednim, nie wiadomo nawet, czy na pewno jest to wyraz odziedziczony);
• *kropriva ‘pokrzywa’ (być może związana z *kropъ ‘ukrop’, ale już ustalenie formy PS nastręcza kłopotów);
• *kъlkъ ‘biodro’ – litew. kùlšė może z IE *kl̥ḱ-, ale może z *kl̥ks-;
• *kuna: kasz. kuna ‘suka, stara krowa’ – ogólnosłow. kuna ‘ssak Mustela martes’ (por. odpowiedniki bałtyjskie o tym samym znaczeniu); niezależnie od znaczenia, wyraz ten może mieć związek z dawną nazwą psa, ocalałą w wyrazie suka (pierwotnie przymiotnik ‘psia’, IE *ḱoun-kā z zanikiem n po dyftongu);
• *kury ‘prostytutka, kurwa’ – skr. śura-, śūra- ‘bohater’, śavīra- ‘silny’, aw. sūra-, por. gr. kýrios ‘potężny, pan’ < IE *ḱouH-r-, jeśli i tu należy wyraz słowiański, wówczas znaczenie pierwotnie ‘dojrzała kobieta’, tu może też należeć *praskurъ ~ *praščurъ ‘praprzodek’ (por. stpol. praskurzę ‘pra-pra-prawnuk’) < IE *prōs-ḱeuH-ro-; wyraz *kury może jednak pochodzić od IE *kouH-r-, por. gr. kórē, joń. koúrē < *kourwā ‘dziewczyna’, łac. cārus ‘miły, drogi, cenny’, wal. caraf ‘kocham’ (krótka samogłoska niejasna), ang. whore ‘nierządnica’ (pisownia wh nieetymologiczna wobec stang. hōre), niem. Hure < PG *hōrōn, łot. kārs ‘rozpustny’; trzecia możliwość to pierwotne znaczenie ‘kura’, wobec takich samych wahań w germ. (zapożyczenie sprzed przesuwki?);
• *melko ‘mleko’, por. ros. molokó – *melzivo ‘siara’, por. ros. molózivo, *mьlzǫ, *melsti ‘doić’ < IE *melHǵ-; z uwagi na -k- i brak śladów laryngalnej formę kentumową należy uznać za pożyczkę germańską;
• *mólka ‘młaka, teren podmokły’ (płd.słow.), strus. molokita, być może pożyczka przedIE, łączona błędnie (intonacja!) z poprzednim;
• *mogǫ, *mokti ‘móc’, *moktь ‘moc’ – aw. mazant- ‘duży’, skr. mahānt-, alb. math, madhi < IE *moǵh-, por. PG *mag- ‘móc’; nie wiadomo, czy ‘duży’ rzeczywiście oznaczało ‘potężny’ i znaczenie ‘moc’ miało związek z ‘duży’, por. też litew. magù ‘pragnę’;
• *xoldъ ‘chłód’ (< IE *kHold-) – litew. šáltas ‘zimny’, wyraz trudny, uznawany też za pożyczkę germańską;

Warto w tym miejscu podkreślić, że w większości przypadków występuje w słowiańskim rozwój satemowy; dotyczy to wyrazów stanowiących najstarszą warstwę słownictwa, jak sъto, desętь, osmь, azъ ‘ja’, sь ‘ten’, zętь, sьrdьce, zǫbъ, językъ, azьno ‘skóra’, koza itd.

Porównanie znaczeń wyrazów *zordъ i *gordъ pokazuje, że pierwszy jest związany z prymitywniejszą kulturą. O jego pierwotności świadczy też akutowa intonacja, będąca śladem po laryngalnej. Drugi wyraz może być starą pożyczką z przedsłowiańskiego substratu, za który można uznać język ludów kultury łużyckiej, znającej przecież doskonale grody, być może wenetyjski. Warto podkreślić, że wyraz ten wykazuje intonację cyrkumfleksową, a zatem był zapożyczony z języka, w którym laryngalne już zanikły. Przedostał się on także do indoirańskiego, a stamtąd do języków ugrofińskich (udm. gurt, komi gort), i dlatego niektórzy wiążą jego rodowód ze znacznie wcześniejszą kulturą trypolską, o czym w innym miejscu.

Z innych wyrazów podejrzewanych o wczesne zapożyczenie wymienia się zwłaszcza terminy związane z hodowlą bydła, występujące także w bałtyjskim: BS *kārwā, *kurwis, *kerda-, *kurda-. Być może należą tu także *kesā- (czesać), *kas- (dotykać), *mag-.

Szczególną grupę stanowią wyrazy PS *kórva, *kъrmъ, *bórgъ, *mólka, *kǫtja z intonacją akutową, która albo może wskazywać na wielką starożytność zapożyczenia (PS *kórva, znana też w bałt., z laryngalną potwierdzoną przez dane z innych języków), albo być efektem tego, że wyrazy o określonej strukturze zapożyczane z danego źródła otrzymywały intonację akutową.

Wyrazy słowiańskie o znaczeniu innym niż w innych językach indoeuropejskich

Niektóre wyrazy słowiańskie lub bałtosłowiańskie mają niekwestionowane odpowiedniki w innych językach indoeuropejskich, ale ich znaczenie jest odmienne. Oto lista obejmująca niektóre z nich:

• *bьrati ‘brać’ < PIE *bher- – łac. ferō ‘niosę’, ang. bear;
• *moldъ ‘młody’, prus. maldai ‘t.s.’, maldenikis ‘młodzieniec’ < PIE *mol-d- – skt. mr̥dú- ‘delikatny, czuły, miękki’, gr. bladýs ‘bezsilny’, wal. blydd ‘miękki’, łac. mollis ‘miękki’ (< *moldwi-), ang. melt ‘topnieć’, gr. méldomai ‘topię’, amaldýnō ‘osłabiam, niszczę’ (z niejasnym a-), odleglejsze związki z ang. mild ‘łagodny, delikatny’, gr. malakós i malthakós ‘słaby, miękki, delikatny, łagodny’ (< *ml̥H₂a-ko- ~ *ml̥dhH₂a-ko-), blā́ks, gen. blakós ‘leniwy, tępy, głupi’, amalós ‘słaby, miękki’, amblýs ‘tępy, niewyraźny’;
• *starъ ‘stary’ < PIE *staH₂-ro- – szw. stor ‘duży’.

Wyrazy słowiańskie o nieregularnym rozwoju, nieznanej lub niepewnej etymologii

W leksyce słowiańskiej jest też grupa wyrazów określanych jako „ciemne”. Są to wyrazy bez ustalonej etymologii lub nasuwające różnorakie wątpliwości. Czasem chodzi o indoeuropejskie rdzenie zmienione w nietypowy sposób. Rzadko kiedy są to wyrazy wyłącznie słowiańskie, najczęściej mają odpowiedniki bałtyckie, często też germańskie. Nie stanowią dużego procentu słownictwa. Przykłady:

• *bagnę ‘jagnię’, skąd basia, bazia, prawdopodobnie skutek kontaminacji baran i jagnię;
• *baranъ, pol. baran (znane też postacie *boranъ, *beranъ), czasem uznawane za rodzime, związane z czasownikiem *borti ‘walczyć’, ale prędzej pożyczka (turkijska?), por. gr. (Hesychiusz) bárion, bárikhos, alb. berr ‘owca’, płn.wł. dial. bar, bera ‘baran’, bask. baran;
• *batogъ, i być może związane z nim *batъ, pierwotnie ‘kij’, pol. bat, batog, wcześniej także batuk, patóg, patok, ros. batóg, dial. badág, bajdík, padóg itd., zróżnicowanie form wskazuje na zapożyczenie, choć istnieje też etymologia IE;
• *bъty, pol. botwina (rutenizm), w s-ch. znaczenie ‘pęd, gałązka’, w słwń. ‘źdźbło’, możliwe, że jakoś związane z łac. bēta ‘burak’;
• *dorga, pol. droga, ros. doróga < PS *dórga < IE *dhorg-; intonację tłumaczy reguła Wintera; wyraz łączony z *doržiti ‘drążyć, żłobić’, może być jednak zapożyczeniem semickim: arab. darkun, darakun ‘droga, obchód’, hbr. derek̲ ‘droga’;
• *ěščerъ (lub *aščerъ), pol. jaszczur, stpol. jaszczór, zob. wyżej;
• *gnatъ ‘kość goleniowa’, nieznane we wsch-słow. i bułg., może związane z gnyk;
• *gnězdo ‘gniazdo’ < IE *nēisdom, ale g- nieobjaśnione, wyraz uważany błędnie za element słownictwa płn.-zach.; sgn, ang. nest, łac. nīdus, ir. net, skr. nīḍá- ‘miejsce odpoczynku’, orm. nist ‘siedzisko’;
• *gnykъ, tylko pol. gnyk ‘chrząstka gnykowa’; uważane za zapożyczenie z niem. Genick ‘kark’, nie wiadomo, czy związane z również niejasnymi gnat, knykieć ‘staw palca’, kłykieć (zaświadczone wcześniej, utworzone od kieł?); możliwe związki genetyczne z litew. gniáužiu ‘zaciskam pięść’ oraz stszw. knoka ‘kość’, stang. cnucel, śgn knoche, niem. Knochen;
• *gvozdь, pol. gwóźdź, dial. góźdź, także w znaczeniu ‘puszcza’); przypuszczalnie związane z goc. gazds ‘kolec’, stisl. gaddr ‘kolec, szpic’, śrir. gat ‘gałązka wierzbowa’ (*ghazdh-) i gass ‘kiełek’, łac. hasta ‘tyka, oszczep’ (*ghast-); w słow. -v- niejasne, być może 2 zmieszane wyrazy, por. pol. chwast, chwost, sgn kwësta, niem. Quaste ‘frędzel, kiść, pęk’ (PG *kwast-);
• *iva ‘iwa, gatunek wierzby’, pierwotne znaczenie niepewne, nie należy do słownictwa płn.-zach.: litew. ievà ‘czeremcha’, gal. *ivos ‘cis’ (→ franc. if), ir. eo, wal. ywen, sgn îwa, stisl. ýr ‘cis, łuk’, gr. óa, oíē ‘jarzębina’, orm. aigi ‘winorośl’, łac. ūva ‘t.s.’;
• *jelito, dial. lelito, bez etymologii, Bańkowski sugeruje *ę-lik-to, być może jednak pożyczka północnokaukaska;
• *karasь, pol. karaś, ze słow. także nłac. carassius (w systematyce), niem. Karausche;
• *karъpь, pol. karp (ale cz. kapr), znane też w innych jęz. europejskich, np. niem. Karpfen, łac. carpio, gr. kyprĩnos (por. cz.);
• *klěnь, *klenь, pol. kleń, s-ch. klijen < *klěnь obok ukr. klen’ < *klenь (wahanie ě ~ e w PS), bez etymologii;
• *klinъ, pol. klin; mało przekonujący jest związek z *kolti ‘kłuć’, a domniemane *kъlinъ nie jest oparte na faktach słow.;
• *kǫpati, pol. kąpać, łączone z nazwą konopi, prędzej związane z PS *čępěti, *čepěti ‘kucać’, stpol. czępieć < IE *kamp- ‘zginać’; zastanawia niejasny derywat *kǫpelь, por. gr. kólymbos ‘nurkowanie, nur’ i nazwy gołębia i łabędzia; możliwa też etymologia uralska;
• *kъlbjь, pol. kiełb, łączone z alb. kulp, kulbi ‘gatunek ryby słodkowodnej’, może od słow. *kъlbъ ‘coś wypukłego, kłębiastego’ (np. ukr. dial. kovb ‘żołądek świni’), być może jednak związane z łac. clupea ‘aloza, drobna ryba rzeczna’ (wtórnie ‘śledź’) oraz z germ. *kalba- ‘cielę, byczek’ (tutaj o etymologii); por. też s-ch. dial. gūb ‘babka’, łac. gōbius ‘babka, byczek’, gōbio ‘kiełb’ (znaczenia współczesne), gr. kōbiós ‘babka, kiełb’; warto zwrócić uwagę na przenoszenie nazw byka na ryby, stąd dziś pol. byczek o niesprecyzowanym znaczeniu: (1) ‘drobna ryba słodkowodna, często traktowana jako szkodnik, płoć, wzdręga, okoń, jazgarz’ (głównie nazwa handlowa konserwy rybnej: byczki w pomidorach), (2) ‘babka bycza (Neogobius melanostomus)’, (3) ‘sumik karłowaty (Ameiurus nebulosus lub Nectalurus nebulosus)’; na ryby przenosi się także nazwy kozy, por. pol. koza (Cobitis taenia), ryba z rodziny piskorzowatych, oraz przypuszczalnie jaź (Leuciscus idus), w którego nazwie zachowała się stara nazwa kozy (por. scs. azьno ‘kozia skóra’);
• *lěsъ ‘las’, często uważane za słowo ciemne, jednak ma dość przejrzystą etymologię z IE *loiḱos, związane jest z łac. sacer lūcus ‘święty gaj’, līgnum ‘drewno’ (*leiḱnom), słow. *listъ ‘liść’, litew. láiškas ‘t.s.’ (w stcz. les oznaczał też listowie), może też z greckim álsos ‘gaj’ (z języka satəm?); wyraz ten nie ma natomiast chyba związku ze stang. lǣs, gen. lǣswe ‘pastwisko’, ang. dial. leasow, lesew;
• *lipěnь, *lipěnъ, pol. lipień (Thymallus), bez etymologii;
• *lopata ‘łopata’, litew. lópeta, łot. lāpusta, prus. lopto, ir. lue (*lopet-) ‘wiosło sterowe’; bez przyrostka fiń. lapio ‘łopata’, lapa ‘pióro wiosła’, sgn laffa ‘dłoń, łopatka, wiosło’, stfryz. lappa ‘łopata’ (*lapjō, por. fiński!), ir. lúi (*lopujo-, synonim lue); w językach Samojedów wyraz ten jest również znany (np. nienieckie labea, nganasańskie labaŋ ‘wiosło’), więc języki uralskie są zapewne źródłem pożyczki; bałtosłowiańsko-celtycka forma rozszerzona jest o *-ata, *-eta, co nasuwa myśl, że jest ona wynikiem kontaminacji (zmieszania) dwóch słów znaczących pierwotnie odpowiednio ‘wiosło’ i ‘łopata’; to drugie słowo jest zapewne pożyczką z zachodu (z „waskońskiego”?) i w czystszej postaci widzimy ją w ang. spade < *spad- < *spat- (por. też gr. spathē, także o znaczeniu ‘łyżka’); rozszerzenie pierwotnego *lap- o -at- wydaje się spowodowane wpływem innego zapożyczonego wyrazu, będącego nazwą tego samego narzędzia; łac. scapula ‘łopatka (anatom.)’ może być kolejną modyfikacją domniemanego *spat-; por. też gr. skaphos ‘łódź’, ang. ship < IE *skib- zawierające -b-;
• *lytъka, *lydъka, pol. łydka, stpol. łytka, w dial. także łyst, łysta, łystwa, podobne formy w innych językach słowiańskich, bez etymologii;
• *měsęcь, pol. miesiąc, także ‘księżyc’, od *mēsen-kos zdrobnienie z przestawką spółgłosek, z *mēnes-kos, por. litew. mėnuõ, łac. mēnsis;
• *mogyla, pol. mogiła (ale s-ch. gòmila obok mògila, słwń. gomíla ‘sterta ziemi’ – zapewne wpływ wyrazu *gomola), por. rumuń. măgură ‘wzgórze, pagórek’ (zapożyczenie słow?), alb. magulë ‘t.s.’, gamule ‘sterta ziemi i trawy’, węg. máglya, zapożyczenie z nieznanego źródła (awarskie?), por. tatar. mogol ‘stóg siana’, maryj. mugõl’o ‘t.s.’;
• motyka (ale ros. motýga), niejasne zapożyczenie, być może z dawnej nazwy miedzi, wiązane z łac. matiūca, *mattiūca, por. rumuń. măciucă ‘zakrzywiona laska pasterska’ (stąd pol. maczuga), stfr. maçue, fr. massue ‘maczuga’; za zapożyczenia z łaciny uważa się wal. matog ‘motyka’, szkoc. madog ‘t.s.’, ang. mattock ‘oskard’, stang. mattuc ‘motyka’ < PG *mattuka-; pokrewne łac. *matea, mateola ‘rodzaj młotka do wbijania w ziemię’, skąd wł. mazza, hiszp. maza, stfr. mace, fr. masse ‘rodzaj młota’; podobnie zbudowane jest niem. Metze ‘kilof, oskard, dłuto, motyka’ < PG *mattjō, skąd także niem. metzeln ‘mordować’; dalej skr. matyám ‘brona’, gr. Hez. máskē ‘motyka o dwóch ostrzach’, sgn (glosa) medela ‘pług’;
• *okunь, pol. okoń, wywodzone od oko, ale fiń. ahven o tym samym znaczeniu sugeruje pożyczkę uralską lub ze wspólnego źródła;
• *osa, pol. osa < *webhsā, wątpliwości nasuwa utrata nagłosowego *w-, wyraz bywa uważany niesłusznie za element słownictwa płn.-zach., gdyż wyrazy pokrewne istnieją w językach irańskich: litew. vapsà, prus. wobse, sgn wafsa, ang. wasp, łac. vespa, stbret. guahi, aw. vawžaka ‘zwierzę demoniczne’, baluczi gvabz ‘pszczoła, osa, szerszeń’ (*vabža);
• *ǫpirь, *ǫpirjь, stpol. wąpierz, pol. zapoż. upiór (z wschsłow.) i wampir (wtórnie przez pośrednictwo niemieckie i greckie z scs.), być może zapożyczenie orientalne albo też związane z czasownikiem prać;
• *pьsъ, pol. pies, być może dźwiękonaśladowcze lub od słowa pokrewnego pstry; ostatnio pojawiła się hipoteza, że tradycyjna rekonstrukcja IE nazwy psa jest błędna i słowiański termin dowodzi IE *piḱwon-, który gdzie indziej uległ redukcji do *ḱwon-; istnieje także etymologia łącząca słowiańską nazwę psa z IE nazwą bydła, *peḱu;
• pol. skowronek, cz. skřivan, ros. žávoronok, ukr. žájvoronok z niemożliwą do ustalenia postacią prasłowiańską; możliwy jest związek tej nazwy z nazwą wrony i gawrona, być może jednak doszło jedynie do upodobnienia wyrazu odpowiadającego germ. *laiwirk-;
• *sǫpъ, pol. sęp, zagadkowe podobnie jak gr. gýps, gen. gypós oraz aigyptós (jeśli słow. od *ḱumpo-, to może z tego źródła, co gr.);
• *Stribogъ ‘Strzybóg’, jeśli pierwsza część od poza tym niezachowanego *pətr- ‘ojciec’, to całość o znaczeniu ‘ojciec bóg’, ale -i- niejasne;
• *sxabъ, pol. schab, prawdopodobnie spokrewnione z chabanina, chabeta, zob. tutaj;
• *sъlnьce, pol. słońce, od zdrobnienia *sulniko; wątpliwości wzbudza obecność sekwencji -ln-, por. litew. sáulė, saulė̃, gr. hḗlios, hom. ēélios, dor. āélios, łac. sōl, goc. sauil, sunno, szw. sol, ang. sun, PIE *saH₂wl̥, gen. *sH₂wen-s;
• *ščurъ, pol. szczur (w dialektach słowiańskich też nazwa salamandry i żołny Merops), zapewne związane z gr. skíouros ‘wiewiórka’;
• *udъ, *udo, pol. udo (nieznane poza słow.), może od IE *eudh- ‘nabrzmiewać’ lub od *au-dho- ‘na dole położone’,
• *volъ ‘wół’ (temat na -u-), czasem wiązany z *velikъ ‘wielki’ (jakby wielkie bydło, w przeciwieństwie do małego bydła, czyli owcy), istnieją jednak etymologie ugrofińska, turkijska i przedindoeuropejska;
• *vьrba ‘wierzba’, zestawiane z litew. vir̃bas ‘pręt, gałązka’, gr. rhábos ‘pałka’, łac. verbēna ‘pędy laurowe’, podejrzane z uwagi na *-b-.

Niedobór wyrazów „autochtonicznych” w słowiańskim świadczy, że praojczyzna Indoeuropejczyków nie leżała zbyt daleko od siedziby Słowian. Jeśli nawet tereny prasłowiańskie zamieszkiwała uprzednio jakaś ludność, musiała być albo bardzo nieliczna, albo reprezentowała niski poziom kultury materialnej i duchowej. Ewentualnie przed Prasłowianami teren ten skolonizowały jakieś inne ludy indoeuropejskie, a gdy z kolei zjawili się Słowianie, zapożyczyli od swoich poprzedników wyrazy trudne dziś do odróżnienia od odziedziczonych.

Wydaje się jednak najbardziej prawdopodobne, że przodkowie Słowian to po prostu lud, który w ogóle nie opuścił aż do czasów historycznych swej kolebki, to jest praindoeuropejskiej ojczyzny. Jeśli zignorować bezzasadne fantazje Renfrewa i Bańkowskiego, wydaje się, że ojczyzna ta leżała gdzieś na obszarze dzisiejszej Ukrainy.

Wnioski końcowe

Oto kilka wniosków płynących z przedstawionych w artykule rozważań:

1. Najbliższą grupą dla słowiańskiego jest grupa bałtyjska, zarówno pod względem leksykalnym jak i gramatycznym. Jest to wreszcie grupa, którą łączy ze słowiańskim najwięcej cech fonetycznych (np. opozycja twarda spółgłoska – miękka spółgłoska, pierwotnie obecność intonacji sylabowych). Wniosek – wbrew niektórym niedowiarkom, którzy nie mają w zwyczaju uzasadniać swoich tez, języki słowiańskie i bałtyjskie stanowiły kiedyś jedność. Nie wnikam tu, czy niegdysiejszy język bałtosłowiański rozpadł się w pewnym momencie na bałtyjski i słowiański, czy też może Słowianie to niejako jedna z gałęzi Protobałtów, która uzyskała językową odrębność, np. w wyniku najazdu irańskich Sarmatów (hipoteza ta wygląda dość atrakcyjnie i zgodna jest z legendami, które, jak mówią, niosą ziarno prawdy).

2. Języki bałtosłowiańskie wykazują wyraźne zbieżności leksykalne z innymi językami satəm, zwłaszcza z indoirańskimi. Pozostałe, tj. albański i ormiański, podległy tak silnym wpływom nieindoeuropejskiego substratu (języka, na który się nałożyły), że trudno już dziś cokolwiek wnioskować na temat ich niegdysiejszych pokrewieństw czy leksyki (np. tylko stosunkowo mały odsetek słów ormiańskich ma ustaloną jakąkolwiek etymologię). Tym bardziej nie sposób przeprowadzić analizy języków wymarłych, jak tracki, które są po prostu poznane bardzo wyrywkowo. Wyraźne podobieństwo dobrze poznanych i mało zmienionych języków satəm świadczy, że cała ta grupa wywodzi się z jednego wspólnego prajęzyka (prasatəm).

3. Języki bałtosłowiańskie wykazują szereg leksykalnych zbieżności z germańskimi, a w mniejszym stopniu z italoceltyckimi i innymi językami kentum (grecki, hetycki, tocharski). Wyraźne są przy tym zbieżności bałtyjsko-germańskie (teza całkowicie przecząca bezzasadnym przypuszczeniom Bańkowskiego). Prawdopodobnie nigdy nie było jakiegoś języka prakentum (w przeciwieństwie do języków satəm), a podobieństwa np. germańskiego do bałtosłowiańskiego dadzą się wytłumaczyć ich bliskim sąsiedztwem. Przy tym podobieństwo może być wyjaśnione trojako:

• istnieją wzajemne zapożyczenia dokonane jeszcze w najstarszej epoce (np. przed przesuwką germańską) – takie zapożyczenia są dziś nie do odróżnienia od wyrazów odziedziczonych,
• ten sam lub podobny przedindoeuropejski substrat spowodował przyjęcie takich samych lub podobnych zapożyczeń,
• część wspólnych wyrazów mogła zachować się od czasów najdawniejszych, podczas gdy w innych językach zanikły; wpłynęło na to również bliskie sąsiedztwo i początkowo podobieństwo form pre-germańskich do pre-bałtosłowiańskich.

4. Teza o szczególnym genetycznym związku germańsko-słowiańskim jest nieprawdziwa. Oczywiście istnieją leksemy występujące tylko w tych dwóch grupach, ponieważ:

• ich odpowiedniki nie przetrwały w bałtyjskim,
• są to w rzeczywistości trudne dziś do zidentyfikowania stare zapożyczenia.

5. Na pewnym etapie rozwoju (powiedzmy około 2500 roku p.n.e.) języki satəm zajmowały położenie centralne (w sensie geograficznym) w obrębie rodziny indoeuropejskiej, zapewne mówiące nimi ludy nie opuściły jeszcze kolebki rodziny, za którą należy uważać stepy Ukrainy. W tym czasie niemiecki niż zajmował język pragermański, na południe od niego leżał obszar prajęzyka italoceltyckiego. Badania archeologiczne podobno wskazują, że w owym czasie plemiona germańsko-italoceltyckie nie osiągnęły jeszcze wymienionych siedzib, lecz posuwały się na razie mozolnie na zachód wzdłuż Dunaju. W takim wypadku wyżej omówiony obraz powstałby później, gdzieś około roku 2000. Gdzieś nad Morzem Czarnym mogli mieszkać przodkowie Greków i części słabo znanych ludów Bałkanów mówiących językami kentumowymi (inne mogły na razie wędrować wraz z Italocelto-Germanami), a także – na południe od nich – przodkowie Anatolijczyków (Hetytów, Luwijczyków i innych). Przodkowie Tocharów wędrowali na wschód lub przymierzali się właśnie do odbycia takiej wędrówki.

6. Ponieważ w językach słowiańskich najmniej jest trudnych do zetymologizowania pożyczek przedindoeuropejskich (zwłaszcza takich, których nie byłoby i gdzieś indziej), założyć należy, że ta właśnie grupa najdłużej pozostawała w praojczyźnie Indoeuropejczyków. Radiacja języków satəm nastąpiła chyba dopiero wtedy, gdy większość języków kentum zajęła już swoje historyczne siedziby. Pewne przesłanki (np. nazwy geograficzne) sugerują, że Indowie byli pierwotnie bliższymi sąsiadami przodków Słowian niż Irańczycy, jednak potem to oni dotarli dalej na wschód. Związki leksykalne czy semantyczne irańsko-słowiańskie to już wynik ich późniejszego sąsiedztwa.

7. Wydaje się, że fale migracyjne Indoeuropejczyków nie zalewały kompletnie dużych obszarów, lecz początkowo tworzyły się liczne wyspy języków indoeuropejskich w tle języków przedindoeuropejskich autochtonów. Po dłuższym lub krótszym czasie ludy autochtoniczne wtapiały się w masę żywiołu indoeuropejskiego i rozdzielone kiedyś w wyniku takiej mozaikowej migracji języki znów się spotykały. Dlatego np. w pragermańskim była przesuwka, a w sąsiednim (ale oddzielonym nieindoeuropejskim „tłem”) celtyckim zupełnie inny proces – lenicja. Dlatego dochodziło do fal zapożyczeń, np. z celtyckiego do germańskiego, gdy języki te w końcu zaczęły sąsiadować ze sobą. Taki mozaikowy model wyjaśnia też różnice w opanowywaniu nowych technologii (np. brązu, żelaza) i związanego z nimi słownictwa.

8. Protosłowianie byli zapewne przez jakiś czas oddzieleni od Germanów jakimś ludem italoceltyckim. Proponuje się tu przede wszystkim italski superstrat (język, który napłynął na inny, wpłynął na niego, ale nie przetrwał) lub adstrat (język sąsiadujący) biorący udział w etnogenezie Słowian. Tym italskim superstratem mógł być język Wenetów. W pewnym punkcie historii Europy lud ten dotarł nad Bałtyk, do zachodniej Francji, a przede wszystkim w okolice Wenecji (stąd i nazwa tego miasta). Temat Wenetów został potraktowany odrębnie. Język nadadriatyckich Wenetów jest w jakimś stopniu poznany. Wykazuje cechy italskie i celtyckie, z domieszką germańskich. Wydaje się atrakcyjną hipoteza, że to Wenetowie poprzedzali Słowian na północnych obszarach Polski. W pierwszych wiekach n.e. zostali tam unicestwieni – przez najazdy Germanów, przez gospodarkę wojenną lub z jeszcze innego powodu – i to spowodowało powstanie względnej pustki osadniczej (czyli zdziesiątkowanie ludności). Mogli zostać stąd zepchnięci przez Gotów na tereny zamieszkane przez Słowian i roztopili się w ich masie będąc jednym z czynników zwiększających stan populacji naszych przodków, co niedługo zaowocowało gwałtowną ekspansją. A pozostałe w kraju nad Wisłą nędzne ich resztki zasymilowali napływający Słowianie…

Uwaga: Źródła i literaturę drukowaną do omawianego tu tematu podano na osobnej stronie.

Linki

• The Thracian Vocabulary.

• zapożyczenia w językach słowiańskich
• o nazwach Słowian
• o nazwie Wieletów
• pochodzenie Słowian
• o Wenetach
• pochodzenie Germanów
• nieindoeuropejskie słownictwo w germańskim
• pochodzenie Indoeuropejczyków
• ruchome zwarte w językach indoeuropejskich
• nieregularne zmiany wyrazów
• języki indoeuropejskie i semickie
• rozprzestrzenianie się genów, języków, kultur i etnosów
• krytyka książki Renfrewa Archeologia i język
• kalendarium historyczne