Artykuł został opublikowany także na witrynie eioba.
Wersja z 2019-09-28

Grzegorz Jagodziński

Jakie związki łączą słowiański
z innymi językami IE?

1 – 2 – 3

Słownictwo bałtosłowiańsko-indoirańskie

Łatwo znaleźć odpowiedniości bałtosłowiańsko-indoirańskie, które prawdopodobnie są liczniejsze nawet niż bałtosłowiańsko-germańskie, choć gorzej poznane. Mamy tu więc:

1) izoglosy bałtosłowiańsko-indoirańskie (pośrednio popierające tezę o pokrewieństwie BS); niektóre mają nawiązania w innych językach IE:

• *a – litew. õ – skr. āt ‘potem, i, tak’, aw. āat;
• *avě ‘na jawie; jawnie, jasno, otwarcie’ – litew. ovyje ‘na jawie’ – skr. āvíṣ ‘otwarcie, jawnie’, aw. āviš;
• *azьno ‘kozia skóra’ – litew. ožìnis ‘kozi, koźli’ – skr. ajína n ‘skóra’;
• *ba – litew. ba ‘oczywiście’ – aw. bā partykuła wzmacniająca;
• *bez (przyimek) – łot. bez, litew. bè – skr. bahis ‘na zewnątrz’;
• *čadъ, *kadъ ‘dym, czad’, *kaditi – prus. accodis ‘wędzarnia’ – skr. kadru- ‘brązowy’;
• *čarъ, *čara ‘magia, gusła, czary’ – litew. kẽras ‘czary’ – aw. čārā- ‘środek (pomocniczy)’ (od kar- ‘robić’; brak w ind., formy słow. i irań. są identyczne, podczas gdy bałt. różni się iloczasem);
• *čisti, *čьtǫ ‘czytać, poważać’, *čitati, *ščitati ‘liczyć’, ukr. citátysja ‘nudzić, męczyć’ – litew. skaitýti ‘liczyć, czytać’ – skr. cétati ‘myśli, poznaje, rozumie’, aw. čikiθā̊ ‘przemyślany, rozważony’;
• *čьrnъ ‘czarny’ – prus. kirsnan – skr. kr̥ṣṇá-;
• *desnъ ‘prawy’ – lit. dẽšinas – skr. dakṣina-, aw. dašina-;
• *griva ‘grzywa’ – łot. griva ‘ujście rzeki’ – skr. grīvā́- ‘kark, szyja’, aw. grīvā- ‘kark’;
• *klěsnǫti ‘zacisnąć (kleszczami)’ – litew. klìšė ‘kleszcze raka’ – skr. klíśṇā́ti- ‘dokucza, męczy’, klḗśa- ‘ból, dolegliwość’;
• *kortь, *kortъ ‘raz, -kroć’ – litew. kar̃tas ‘raz’, dù kartùs ‘dwa razy, dwakroć’, kártis ‘szereg’ – skr. sakr̥t ‘jeden raz’, kr̥tvas ‘t.s.’;
• *kupa ‘kupa, sterta’ (w łużyckich ‘wzgórze’) – litew. kaũpas ‘kupa’, kúopa ‘grupa ludzi’ (*kōp- < *kōup- < *kouHp- z zanikiem -u-) – stpers. kaufa- ‘grzbiet górski’ (IE *koupH-; brak w ind., uderza zbieżność znaczeń irań. i słow.; por. też ang. heap ‘kupa, stos’, niem. Haufe < *koub-);
• *kyša ‘kiszka’ – litew. kūšỹs, łot. kũsis, kũsa ‘kobiece włosy łonowe’, litew. kiaũšis ‘jądro’ (anat.), káušas ‘czerpak’ – skr. kukṣí- ‘brzuch, łono, wklęsłość’, kóśa- ‘zbiornik, skarbiec, pochwa’;
• *kъrnъ ‘okaleczony’ (ros. kórnyj ‘niski’) – łot. dial. kuorns ‘głuchy’, litew. kur̃čias, kurlas – skr. kīrṇá- ‘skaleczony’, karṇá- ‘z obciętym uchem’, aw. karəna- ‘głuchy’, oset. kur-æf-cæg ‘mający krótką szyję’;
• *mě́sto ‘miejsce’ (akut), *město ‘miasto’ (cyrkumfleks, por. cz. místo ‘miejsce’ : město ‘miasto’) – litew. maĩstas ‘żywność’ (ale *mintō ‘mieszkam’) – aw. maēθana- ‘mieszkanie, dom bogów i ludzi’ (brak w ind.);
• *mosъ-, *moso- być może widoczne w ros. mosólit′ ‘dokuczać, usilnie prosić’, głuż. mosćić so, mosćeć so ‘roić się’ (*mosъtъ ‘rój’) – litew. mašóju, -ti ‘spłodzić dziecko’, mãšalas ‘komar’, mãkatas ‘meszka’ (z rozwojem kentumowym), łot. masalas ‘giez’ – skr. maśáka- ‘bolimuszka, komar’, mákṣ-, mákṣā, makṣikā ‘mucha, pszczoła’, aw. maxśī ‘mucha, komar’ (zob. także o innych nazwach muchy);
• *nikъ(to), *ničь(to) ‘nikt, nic’ (formy bez -to w strus. i słwń.) – litew. niẽkas ‘nikt, nic’ – aw. naēčiš ‘żaden’, naēčit ‘nic’ (brak w ind.);
• *otъlěkъ ‘pozostałość, reszta’ (w scs.) – litew. ãtlaikas ‘t.s.’ – skr. atirḗka- ‘resztki, szczątki’ (dokładny odpowiednik; rdzeń PIE *loikʷ-);
• *pazduxa ‘pacha’ (słwń. pȃzduxa, poza tym *pazuxa) – wsch.łot. pazuse – skr. dṓṣ-, dōṣṇá- ‘przedramię, dolna część przedniej kończyny zwierzęcia’, aw. daoš- ‘ramię, bark’ (w BS *pōs ‘przy’);
• *paža ‘ramię’ (cz. paže), *paxa, *paxy ‘pachwina’ – łot. paksis ‘róg domu’ – skr. pákṣa- ‘ramię, skrzydło’, pakṣas- ‘bok, bark, połowa’, pājasya- ‘pachwina’ (łac. pectus ‘pierś’ jest nieco bardziej odległe semantycznie i morfologicznie);
• *pьrsь ‘pierś’ – litew. dial. pìršys (pl.) ‘przednia część końskiej piersi’ – skr. párśu- ‘żebro; wygięty nóż’, aw. parəsu- ‘żebro’, pərəsu- ‘bok, żebro’, oset. fars ‘strona, okolica’;
• *ritь ‘rzyć, tyłek’ (ale także strus. ‘kopyto’) – litew. ríetas ‘udo, lędźwie, szynka’ – pers. rit ‘tyłek’ (bez ind., ale jest w orm. eri, por. niżej);
• *sirъ ‘sierota’ – litew. šeirỹs ‘wdowiec’, šeirė̃ ‘wdowa’ – aw. saē ‘sierota’ (bez ind.; IE *orbho- przyjęło w słow. znaczenie ‘niewolnik’);
• *sivъ ‘siwy’ – litew. šývas ‘biały, siwy (o maści konia)’ – skr. śyāvá- ‘ciemny, ciemnobrązowy’, aw. syāva- ‘czarny’;
• *sórka, *svórka ‘sroka’ (ros. soróka, scs. svraka, serb. svrȁka) – litew. šárka, prus. sarke – skr. śārikā ‘sroka indyjska’ (por. też nazwy innych ptaków w innych językach satəm: orm. sareak ‘szpak’, alb. sorrë ‘wrona’ < *ḱwērnā);
• *svętъ ‘święty’ – litew. šveñtas ‘t.s.’ – aw. spənta- ‘t.s.’ (bez ind., IE *ḱwen-, por. germ. *xunsla- ‘ofiara’, np. w gockim hunsl-);
• *sъčetь ‘szczecina; szczotka; szczeć’ – litew. šùkos (pl.) ‘grzebień’, łot. suka ‘szczotka, zgrzebło, czesak’ – skr. śūka- ‘żądło, ość kłosa’, aw. sūkā- ‘igła’;
• *tъščь ‘czczy, pusty, błahy, daremny’, scs. sъtъsnǫti ‘zirytować się’, cz. stesknouti se ‘poczuć smutek’, stesknouti si ‘skarżyć się’ – litew. tùščias ‘pusty’, łot. tukš ‘wolny, pusty, czczy’ – skr. tucchá-, tucchyá- ‘pusty’, aw. tusən ‘tracą równowagę’, baluczi tusag ‘zgubić się’;
• *větъ ‘rada’, *větje ‘zjazd, wiec’ – lit. dial. vaitenù ‘osądzam’, prus. waitiāt ‘mówić’ – aw. vaēθ- ‘sądowy’, vaēθā- ‘wyrok’ (bez ind.);
• *xudъ ‘chudy, biedny, mizerny’ – litew. skaudùs ‘kruchy; bolesny; rzęsisty; skory’ – skr. kṣudrá- ‘drobny, niski’, kṣódati ‘kruszy, ubija, rozciera, druzgocze’; możliwe też zestawienie z skr. kṣodhuka- ‘głodny’, kṣudhyati ‘głoduje’;
• *zъlъ ‘zły’ – litew. atžū́las, atžūlùs ‘szorstki, grubiański, chamski’, įžū́las ‘natrętny, bezczelny’ – oset. æwzær ‘zły’, zūl ‘krzywy’, aw. zūrah ‘niesprawiedliwość’, skr. hvalati ‘potyka się, zatacza się’; tylko w słow. i irań. znaczenie ‘zły’, może wynik zapożyczenia semantycznego;
• *žьrti (*žьrǫ) ‘składać ofiarę’ (stąd żertwa) – prus. girtwei ‘wychwalać’, litew. gìrti, giriù ‘chwalić, sławić’ – oset. arğawun ‘odprawiać nabożeństwo’, aw. gar- ‘pochwała’, aibigərənte ‘chwali’, skr. gr̥ṇāti, gr̥ṇíte ‘śpiewa, sławi’ (w słow. i częściowo irań. znaczenie religijne);

2) izoglosy wyłącznie słowiańsko-indoirańskie (bez bałtyjskich):

• *baviti ‘bawić’, pierwotnie ‘powodować trwanie’ – skr. bhāvayati ‘stwarza, ożywia’;
• *bogъ ‘bóg’ – awestyjskie baɣa, staroperskie baga ‘pan, bóg’; wyraz ten jest również epitetem pomniejszych bóstw w skr. – bhaga-; w indoirań. znaczy też ‘udział, dola, bogactwo’; wyraz ten może być zapożyczony;
• *bolgъ ‘błogi, przyjemny, miły’ (ros. bólogo, scs. blažiti ‘błogosławić’, pol. błagać, stpol. błogać, zmieszane z błahy) – aw. bərəg- ‘rytuał religijny; hołdować, witać’, skr. Bŕ̥has-páti ‘pan modlitwy i pobożności’; łączenie tego wyrazu z PIE *bhelg- ‘świecić, jaśnieć’ (skr. bhárgas- ‘promieniująca jasność’, łot. bal̃gans ‘białawy’) jest niesłuszne, gdyż wówczas w słow. mielibyśmy intonację akutową (reguła Wintera);
• *briti, *brьjǫ ‘przycinać, golić’ (por. brzytwa) – aw. pairibrīnənti ‘obcinają naokoło’, skr. brīṇánti ‘okaleczają’ (por. też trac. brilṓn ‘golibroda’);
• *burьnъ ‘burzliwy, burzowy’ (ros. burnyj) – skr. bhū́rṇiḥ ‘wściekły, gniewny’ (nadto orm. buṙn ‘burzliwy, gwałtowny’ – w innych językach IE również istnieją podobne wyrazy, ale nigdzie poza tym nie ma formy i znaczenia takich jak w porównywanych grupach);
• *čajiti sę ‘czaić się’ – skr. cāyati ‘zauważa, spostrzega, troszczy się’;
• *čьstь ‘cześć, szacunek’ – skr. cítti- ‘myślenie, zrozumienie’, aw. čisti- ‘t.s.’ (derywat od *čisti, por. wyżej);
• *divъ ‘zły duch, demon’, divъjь ‘dziki’ (por. pol. dziwożona) – aw. daēva, stpers. daiva- ‘demon’; pokrewne wyrazy w bałtyjskim, indyjskim i w innych językach IE mają znaczenie ‘bóg’ (np. litew. diẽvas); wyraz ten może być zapożyczony;
• *dьržěti ‘trzymać, dzierżyć’ – aw. dražaite ‘trzyma, ma przy sobie’ (w innych językach znacznie jest inne, zob. niżej);
• *gajati ‘krzyczeć, krakać’ (w strus.) – skr. gā́yati, gā́ti ‘śpiewa’ (por. reduplikowane toch. A kāk ‘krzyczał’);
• *gatati ‘przepowiadać, wróżyć’, stpol. gatać ‘rozmawiać, rozważać’, por. gadać – skr. gā́thā- ‘pieśń, werset’, aw. gāθā ‘pieśń religijna’ (derywat od poprzedniego; w irań. i słow. związek z magią); wyraz ten może być zapożyczony;
• *gojь ‘pokój, pomyślność’ – aw. gaya- ‘życie, żywot’, w skr. znaczenie nieco inne: gáya- ‘domostwo, gospodarstwo’, poza tym nieznane;
• *goldъ ‘głód’ – skr. gárdha- ‘chciwość’, aw. gərəða- ‘chciwy’ (por. też skr. gr̥dhra-, aw. gərəða- ‘śpieszny’); por. niżej *žьlděti;
• *jędrъ ‘silny, jędrny’ (oraz *jędro ‘pestka, jądro’) – aw. indra- ‘Indra’, skr. índra- ‘silny; Indra’, indriyá- ‘moc; potencja’; wyraz ten znany też w toponimii bałt. (Indus, Indura, Indra, Indrajà, Indrica) oraz w gr. hadrós ‘bujny, dojrzały, silny, krępy’ < IE *jn̥dro-;
• *kajati ‘powodować, że ktoś się kaja, karać, obwiniać’ – aw. kāy- ‘odpłacać, pokutować, pomścić, karać’ (podobna forma i znaczenie);
• *kotъ, *kotьcь ‘kojec, drewniane pomieszczenie dla zwierząt’ – aw. kata- ‘jama, piwnica’, npers. kad ‘dom’ (może pożyczka z irań.);
• *kъn ‘ku’ – skr. i aw. kam, podobnie jak w słow. łączące się z dat.;
• *Mara ‘demon śmierci’ (por. też pol. Marzanna, cz. Mařena) – skr. māra- ‘śmierć, zaraza; diabeł, zły’ (od rdzenia *mor- z wzdłużeniem);
• *nebo, gen. *nebese ‘niebo, przestrzeń powietrzna, miejsce przebywania bogów’ – aw. nabah- ‘t.s.’, (także het. nepiš ‘t.s.’); poza tym w IE wszędzie występuje znaczenie ‘chmura’ lub ‘mgła’; wyraz ten może być zapożyczony;
• *niščь ‘biedny’ (stpol. niszczotny) – skr. níṣtya- ‘obcy’;
• *nьznǫti i *nizati, *nižǫ ‘przebijać, przekłuwać’ (tu być może też *nožь ‘nóż’) – skr. níkṣati ‘przedziurawia’, aw. naēza- ‘ostrze’;
• *obačiti ‘zobaczyć’ (pol. baczyć wtórne z fałszywego podziału ob-aczyć) – aw. aiwyāxšaya- (*abi-ākšaya-), derywat od oko;
• *ovъ ‘ów, ten’ (w polskim zachowane pierwotne znaczenie oddalenia) – skr., aw., stpers. ava- ‘tamten, ów’;
• *patriti ‘patrzyć’ – aw. pāθrāy ‘chronić, bronić’; wyraz ten może być zapożyczony;
• *pěsъkъ ‘piasek’ – skr. pāṁsú-, pāṁsuká- ‘kurz, piasek’, aw. pąsnu- ‘t.s.’;
• *pisati,*pišǫ ‘pisać’ – sper. nipištaniy ‘t.s.’; takie znaczenie tylko w słow., irań. i toch., poza tym ‘malować’ (także w pol. pisanka);
• *piskъ ‘zawiązek pióra u pisklęcia’, cz. pisk (pokrewne: pisklę) – skr. picchá- ‘sterówka, pióro ogonowe’;
• *pitvati, *pitvajǫ ‘ciąć tępym nożem’ (zachowane w pol. dial. pitwać) – aw. pōiθva- od *paitwa- ‘kruszyć’;
• *pьrkati ~ *pъrkati ‘parzyć się (o kozach)’, cz. prkati ‘śmierdzieć jak cap’, s-ch. pȑč ‘kozioł, cap’ – skr. upaparcana- ‘spółkowanie’;
• *radi, *radьma ‘dla, z powodu’ – stpers. rādiy ‘t.s.’, w obu wypadkach postpozycja z gen.; wyraz ten może być zapożyczony;
• *sanъ ‘godność, dostojeństwo, urząd’ – skr. sā́nu- ‘wierzchołek, wysokość, powierzchnia’ (wyraz słow. może być pożyczką turkijską);
• *slovo ‘słowo, opowieść’ – aw. sravah ‘słowo, nauka’; poza tym znaczenie ‘sława’; wyraz ten może być zapożyczony;
• *sormъ ‘wstyd’ (stpol. srom) – aw. fšarəma-, npers. šarm, osetr. æfsærm; w germ. inne znaczenie, np. sisl. harmr ‘zmartwienie’;
• *stepь ‘step’ (pierwotnie rodzaj żeński) – oset. tæpæn ‘płaski’;
• *sъdorvъ ‘zdrowy’ (dosłownie ‘jak dąb’) – stpers. duruva-, aw. druwō- ‘t.s.’, od IE rdzenia *deru- ‘dąb’, np. skr. sudrú- ‘dobre drewno’;
• *šibati, *-ajǫ ‘chłostać’, tu też pol. szybki – skr. kṣipáti ‘rzuca’, kṣiprá- ‘szybki’, aw. xšviwra-, xšōiwra- ‘szybki, biegły’ (IE *ksib- ~ *ksip-; wahania spółgłoski także w stpol. szyp, szyb ‘strzała, dziryt’);
• *šujь ‘lewy’ (por. pol. szuja) – skr. savyá- ‘lewy’, aw. haoya- ‘t.s.’ (IE *seujo-);
• *šúrьjь ‘szurzy, brat żony’ – skr. syālá- ‘brat żony’ (IE *sjeuH-rjo-; istnieją też nieprzekonujące próby innych etymologii);
• *tajati, *tajǫ ‘tajać, topnieć’ – oset. tʿajun ‘t.s.’;
• *tęgnǫti ‘ciągnąć’, *tǫžiti ‘naciągać’, *tęžiti ‘ciążyć’ – aw. θanǰaya- ‘ciągnąć, naciągać łuk’, oset. tʿynjyn ‘rozciągnąć’;
• *trъvati ‘trwać’ – aw. taurvaya- ‘pokonać, uporać się’, skr. tū́rvati ‘pokonuje, zwycięża’;
• *tъlkъ ‘tłumacz; tłumaczenie, sens’ (ros. tolk ‘znaczenie, sens’) – skr. tarkáyati ‘przypuszcza, zastanawia się’, tarka- ‘rozmyślanie’;
• *vertenъ, *vertenjь ‘miara długości’ (w dial. brus., ukr., błg. i s-ch.) – mitanni-aryjskie aikavartana ‘jeden obrót’, skr. varatana- ‘obrót’;
• *vertmę ‘obrót, czas’ – skr. vártman- ‘koleina’, por. poprzednie;
• *volsъ ‘włos’ – aw. varəsa- ‘włos, sierść’;
• *voržiti ‘wróżyć, szkodzić magią’ – ormuri waž ‘rzucać uroki’ (*warz-), oset. warz- ‘kochać’; w słow. rozwój kentumowy;
• *xyba ‘błąd, brak, niedostatek’, *xybotati ‘chwiać, chybotać’ – skr. kṣóbhate ‘drży, chwieje się, jest zdenerwowany’, aw. xšaob- ‘wpadać w irytację’ (postać słowiańska reprezentuje postać IE *ksūbh-);
• *želdь, *želdica ‘marznący deszcz’ (scs. žlědica, stpol. żłódź) – npers. žāla (*žalda) ‘grad, szron’ (w gr. khálaza inny stopień wokalizmu);
• *žьlděti, *žьldjǫ, *žьldiši ‘pożądać, pragnąć’ – skr. gr̥̄dhyati ‘jest chciwy, żąda’; por. wyżej *goldъ;
• przyrostek -ota, np. czarnota (dziś raczej czarność, czerń) – skr. kr̥ṣṇatā (dokładny odpowiednik semantyczny i formalny);

3) izoglosy wyłącznie bałtyjsko-indoirańskie (bez słowiańskich); podane przykłady mogą być zapożyczeniami:

• litew. dúona ‘chleb’ – irań. *dāna- ‘ziarno, zboże’, skr. dhāna-;
• litew. javaĩ ‘zboże’ – aw. yava- ‘ziarno’;
• prus. keutaris ‘gołąb’ – pers. kabūtar-;
• litew. miẽžis ‘jęczmień’ – irań. *maiz- ‘siać nasiona’;
• litew. svíestas ‘masło’ – aw. xšvid- ‘mleko’.

Bałtosłowiańsko-ormiańskie zbieżności leksykalne

Poza grupą północno-zachodnią z jednej strony, a językami indoirańskimi z drugiej strony, nie widać jakiejś podgrupy języków indoeuropejskich, z którą słowiański wykazywałby jakieś bardziej oczywiste związki genetyczne. Odrzucając hipotezę decem – taihun, równie pozbawioną podstaw podobnie jak i cała teoria glottalna (w swoim oryginalnym sformułowaniu), pozostaje powrócić do hipotezy kentum – satəm. Chodzi tu o podział języków IE na 2 grupy w zależności od rozwoju dawnych zwartych palatalnych oznaczanych jako ḱ, ǵ, ǵh. W językach kentum wymieszały się one z dawnymi k, g, gh, natomiast w satəm rozwinęły w afrykaty (typu ć) lub spiranty (typu s). Np. w słowiańskich na miejscu IE ḱ, ǵ, ǵh mamy odpowiednio s, z, z. Stąd np. polskiemu sto (s) odpowiada łacińskie kentum (k) (pisane centum; w wymowie klasycznej każde c wymawiano jak k) oraz sanskryckie śata (ś). Widać, że łacina (podobnie jak grecki, germański czy celtycki) to język kentum, natomiast słowiański i bałtyjski to języki satəm.

W niektórych nowszych opracowaniach, zwłaszcza dokonywanych przez autorów zachodnich, nie przywiązuje się już wagi do podziału na języki satəm i kentum. Tymczasem istnieją przesłanki, by twierdzić, że podział ten był ważną izoglosą powstałą na pewnym etapie rozwoju indoeuropejszczyzny. I tak na przykład, istnieje szereg ciekawych, starych zgodności leksykalnych między należącym do grupy satəm językiem ormiańskim a grupą bałtosłowiańską, pomimo złożonej przeszłości ormiańskiego.

• orm. argand ‘łono matki’, scs. grǫdь ‘pierś’;
• orm. aud ‘but’ – litew. aũtas (w PS zachowany rdzeń *au- > *u- np. w polskim obuć, zzuć);
• orm. beran ‘usta’ – litew. burnà (brak w słow.);
• orm. buṙn ‘burzliwy, gwałtowny’ – ros. burnyj ‘burzliwy, burzowy’ (*burьnъ), nadto skr. bhū́rṇiḥ ‘wściekły, gniewny’;
• orm. cup, cupʰ ‘zmarszczka na wodzie, falowanie’ – ros. zyb′ ‘zmarszczka na wodzie’;
• orm. ełevin ‘cedr, jodła’ – pol. jałowiec;
• orm. ełn ‘jeleń’ – pol. jeleń;
• orm. eri, gen. ervoy ‘przegub zwierzęcia’ – BS *rēita- ‘krocze’: litew. ríetas, scs. ritь, pol. rzyć ‘tyłek’ (por. wyżej);
• orm. ezr ‘brzeg, granica’ – litew. ežė̃ ‘miedza’, może słow. *ězъ ‘jaz, zastawa, grobla’;
• orm. gałt ‘potajemny’ – łot. vilt ‘zdradzać, oszukiwać’ (bez śladów w słow.);
• orm. gełjk ‘gruczoł’ – wsch. litew. gẽležuonas, scs. žlěza;
• orm. gēr ‘ociężały, tłusty’ – ros. žir ‘tłuszcz’;
• orm. glux ‘głowa’ (*ghōlū-ko-) – BS *galwā lub *gālwā: litew. galvà, pol. głowa; istnieją odpowiedniki germ. i łac. o nieco innym znaczeniu;
• orm. gol ‘letni’ – litew. vìlditi ‘podgrzewać’ (bez śladów w słow.);
• orm. gort ‘żaba’ – łot. varde (bez śladów w słow.);
• orm. hoł ‘gleba’ – słow. *polje ‘pole’ (w innych językach IE spotykamy tylko różne derywaty, czasem o nieco innym znaczeniu);
• orm. isk ‘prawdziwy, rzeczywisty’ – scs. istъ;
• orm. kardam ‘wołam’ – litew. ger̃das ‘krzyk’ (brak w słow.);
• orm. kołr ‘gałąź, konar’ – scs. golьja;
• orm. kʰeni ‘siostra żony’ – litew. svainė, bez dokładnego odpowiednika w słow., por. jednak PS *svьstь, stpol. świeść;
• orm. lakem ‘liżę’ – litew. lakù, scs. ločǫ ‘piję, chłeptam’ (w ormiańskim k < *kk);
• orm. last ‘łódka, dłubanka’ – litew. lazdà ‘laska’ (bez dokładnego zrównania w słow.);
• orm. matał ‘młody’ (z przestawką) – stprus. maldai ‘dzieci’, pol. młody (podobne wyrazy w innych jęz. IE mają znaczenie ‘miękki’);
• orm. olok ‘łokieć’ – litew. ùolektis, pol. łokieć;
• orm. ptuł ‘owoc’ – litew. budẽlė ‘gatunek grzyba’, stpol. bdła, pol. bedłka;
• orm. pʰayl ‘blask’, pʰołpʰołem ‘błyszczeć’ – PS *polpolati ‘gorzeć, płonąć’, pol. palić (tylko tu formy reduplikowane i bez przyrostków);
• orm. stec, stēc (dial.) ‘krótka listwa stanowiąca przyczep dla przędzy’, tʰezan ‘osnowa; rękaw’ – scs. osteža ‘płaszcz’, pol. ścieg;
• orm. tartam ‘powolny, senny’ – PS *drěmati, pol. drzemać (formy germ., np. ang. dream, wskazywałyby na inny wyraz IE);
• orm. trtum ‘smutny’ – PS *dьrměti ‘być smutnym’ (zachowane w dialektach s-ch.);
• orm. uł ‘droga’ – pol. ulica;
• orm. vaṙem ‘zapalam’ – BS *wīr-, litew. vìrti, scs. vьrěti ‘gotować’ (por. jednak het. war- ‘płonąć’, toch. wrātk- ‘gotować’),
• orm. xul ‘głuchy’ – litew. glùšas ‘głupi, głuchy’, dial. klùsas ‘głuchawy’ (wahanie być może dowodzi IE *kH-), pol. głuchy.

Tego rodzaju zbieżności mogą świadczyć o niegdysiejszej bliskości terytorialnej dialektów protoormiańskich i protobałtosłowiańskich, co samo w sobie nie powinno dziwić z uwagi na ich satemowy charakter. Ormiański łączy jednak ze słowiańskim także szereg elementów systemu koniugacyjnego. W obu grupach używa się imiesłowów na -lo- w połączeniu z czasownikiem ‘być’ do tworzenia perfectum (cneal em ‘urodziłem się’). W ormiańskim imiesłowy te mają co prawda znaczenie bierne, lecz fakt ten łatwo objaśnić biorąc pod uwagę zanik formacji na -no- i -to-, obecnych w słowiańskim. Podobne formacje znały jeszcze tylko umbryjski (w futurum exactum) i tocharski (o znaczeniu potencjalnym). Wśród formacji aorystu, zarówno w ormiańskim, jak i w słowiańskim występują formacje tematyczne, pochodzące ze zmieszania pierwotnego PIE aorystu i imperfectum. Wreszcie tak w ormiańskim, jak i w słowiańskim występuje nowe imperfectum, w skład którego wchodzą formy czasownika ‘być’ (orm. bere-i : słow. bьra-axъ). Odnowione, choć w nieco inny sposób, imperfectum istnieje także w germańskim, w łacinie i w litewskim.

Rozmaitość słowiańskich form czasownikowych dowodzi zdaniem pewnych badaczy (Gołąb), że w procesie genezy języka słowiańskiego brały udział dialekty zbliżone do ormiańskich, na które nasunęły się dialekty bałtosłowiańskie.

Zbieżności języków bałtosłowiańskich z innymi językami satəm

W pewnych przypadkach obserwujemy zbieżności języków słowiańskich z językami bałkańskimi:

• słow. *azъ ‘ja’, litew. àš – trac. asn (wobec łac. ego, gr. egṓ, IE *eǵhom);
• słow. *bredъ: ros. bred, bredina ‘pasza’, litew. dial. Bredupja (rzeka) – trac. bredas ‘pastwisko’ (związane z *brodъ);
• słow. *brękati ‘brzękać, wydawać odgłos brzęknięcia’ – trac. brynkhós ‘gitara’;
• słow. *bręknǫti ‘brzęknąć, nabrzmiewać’, litew. brìnkti, brìnksta, brìnko ‘nabrzmiewiać, pęcznieć’ – trac. brink- ‘pęcznieć’;
• słow. *briti ‘golić’ (pol. brzytwa) – trac. brilṓn ‘golibroda’;
• słow. *brodъ ‘bród’ (od *bresti, *bredǫ ‘przekraczać w bród’), litew. brãdas ‘podmokłe miejsce’ (od brìsti, bredù, bridaũ ‘iść w bród’) – trac. burt-, burd- ‘bród’, alb. breth ‘skakać’;
• słow. *bъrzъ, *bъrzdъ ‘szybki’, brus. bórzdy ‘szybki, gwałtowny’, litew. burzdùs, burzgùs, bruzdùs, brùžas ‘ruchliwy’, bruzgùs ‘zwinny’ – trac. bruzas ‘szybki’ (por. inaczej zbudowane łac. festīnāre < *fers-t- ‘śpieszyć się; przyśpieszać’; dwa różne rdzenie? – por. s-ch. brzìca, brzdìca ‘bystrzyca, potok górski’ oraz PS *bergъ wyżej);
• słow. *časъ ‘czas, odcinek czasu’ – alb. kohë ‘czas’;
• słow. *črmь ‘robak, czerw’, słwń. čȓm, pol. czermień błotna, litew. kirmìs ‘robak’ – alb. krimb ‘robak’;
• słow. *gala ‘kawka’ – trac. gagila ‘t.s.’;
• słow. *kalъ ‘błoto, szlam, osad, brud’ – trac. khalas ‘błoto’;
• słow. *kopa ‘pagórek, kopa’, litew. kopà ‘wydma’, łot. kapa, kape ‘wydma, zbocze góry’ – trac. kapas ‘wzgórze, zbocze’;
• słow. *kvasъ ‘kwas’ – alb. kos ‘kwaśne mleko’;
• słow. *kъrpati ‘łatać, zszywać, naprawiać odzież’ (stpol. karpać), litew. kur̃pti, kur̃pia, kur̃pė ‘t.s.’ – trac. kurp-;
• słow. *lazъ ‘przecinka, ścieżka zwierzęcia w lesie’ (stąd łazić) – trac. laza, lazas ‘przecinka w lesie, wyrąb’;
• słow. *lǫgъ ‘łęg, łąka nadrzeczna’, litew. liñgė ‘błotniak, Circus’, léngė ‘depresja’ – trac. lingas ‘depresja, łąka’;
• słow. *morky ‘bagno’ (ukraiń. morokva), litew. markà ‘dół do międlenia lnu i konopi’ – trac. marka ‘bagno, kraj bagnisty’;
• słow. *mǫžь ‘mężczyzna, mąż’ (< *mon-g-io-) – alb. mëz ‘źrebię, młody ogier’ (< *men-d-io-), rumuń. mînz ‘źrebię’, słwń. (zapoż.) mánih ‘wałach’, łac. (zapoż.) mannus ‘mały koń’, gr. (zapoż.?) amazṓn ‘niezamężna’;
• słow. *rǫbъ ‘rąb, rąbek, krawędź’, litew. rum̃bas, rùmbas ‘peryferia, brzeg’, łot. rumba ‘wodospad’ – trac. rumba, rumbas ‘krawędź, bystrze’;
• słow. *skorъ ‘szybki’ – trac. skaras, skaris;
• słow. *svobodь, *svobodьnъ ‘wolny, swobodny’ – trac. sabazias;
• słow. *vęzъ ‘wiąz, Ulmus’, litew. vìnkšna, łot. vîksna – alb. vith, vidhë;
• słow. *zemьlja ‘ziemia’ (por. ros. zeml′a – zemel′) – trac. semela, semla (zamiast *zemla) ‘t.s.’; zwykle rekonstruuje się słow. *zemja.

Sporo jest zbieżności bałtycko-bałkańskich, bez udziału słowiańskiego. Część z nich jest niepewna, rzadko kiedy mamy bowiem pewność co do znaczenia słów trackich:

• litew. alė́ti ‘ciec’, łot. aluõts ‘źródło’, Alaja (rzeka), ros. Al′ta (rzeka) z bałt. – trac. ala, alta, altas ‘strumień, potok’, ilir. Altus (rzeka);
• litew. arma, armuõ, -eñs ‘kałuża, bagno, trzęsawisko’ – trac. arma ‘moczar, bagno’;
• litew. dial. asỹs ‘skrzyp’, łot. ašas ‘skrzyp, turzyca, sit’ – trac. (język Besów) asa ‘podbiał’;
• litew. dū́mas ‘dym’, ‘ciemnobrązowy’ (o maści zwierząt), łot. dūms – trac. dumas ‘ciemny’ (w słow. inne znaczenie);
• litew. gãlas ‘koniec, zakończenie, granica pola, łąki lub lasu’, łot. gals ‘sąsiedztwo’ – trac. kalas ‘rejon przygraniczny’;
• prus. geeyse ‘zimorodek’, łot. dzése ‘czapla’ – trac. gesa ‘bocian, zimorodek’;
• łot. ģninst ‘marnieć, niszczeć’, kur. Ginulle (rzeka) – trac. gin- ‘marnieć, niszczeć, wysychać’;
• łot. kálst, kalstu, kaltu ‘schnąć’ – trac. kalsas ‘suchy’;
• litew. kéršas ‘łaciaty, czarno-biały’ – trac. kersas ‘czarny’ (por. słow. *čьrnъ < *krsno- z przyrostkiem);
• litew. knìsti, knìsa, knìso ‘kopać (w ziemi)’ – trac. knisa, knisas ‘miejsce wyżłobione’;
• prus. korto ‘koryto’ (*kurtà) – trac. kurta ‘koryto, drewno’ (słow. *koryto niejasne);
• litew. kùpstas, kupsė̃lis ‘kępa, kupa’ – trac. kupsela ‘t.s.’;
• łot. mala ‘brzeg’ – alb. mal ‘góra’, por. Dacia Maluensis (przedindoeuropejskie?);
• litew. Mū́kė (rzeka), łot. muka ‘moczary, gdzie można zatonąć’, mukls ‘bagnisty’ – trac. mukas ‘bagno, kraj bagnisty’;
• prus. Nauper(y)n, Panawpern, Pa-naupern, Po-nopern, nazwy hydro- i toponimiczne – dac. Naparis;
• litew. nuõ ‘z’ – mesap. no ‘z’, alb. nga (słow. na ma całkiem inne znaczenie);
• litew. paišaĩ ‘sadza’ – trac. paisa, paisas;
• prus. Pauta (rzeka), litew. putà ‘piana’ – trac. pauta, pautas ‘piana’;
• litew. pupà ‘bób’ – trac. pupa ‘bób’ oraz ‘wzgórze’ (?), alb. pupë ‘wzgórze’;
• litew. pušìs ‘sosna’, pušýnas ‘bór sosnowy’ – trac. pusinas ‘bór sosnowy’;
• stlitew. Putrė (imię), łot. putruôt, putrāt ‘krzyczeć’ – trac. putras ‘ten, kto wrzeszczy’;
• litew. ráibas, raĩbas, ráimas, rainas ‘pstry’ – trac. raimas ‘t.s.’;
• litew. ràkti, rãka, rãkė ‘kopać (dół), grzebać’ – trac. raka, rakas ‘miejsce wyżłobione, żleb’;
• litew. ramùs ‘spokojny’ – trac. ramus ‘t.s.’ (por. skr. rámate ‘odpoczywa’);
• litew. rusė́ti ‘płynąć powoli’, prus. Russe (wieś i bagnisko) – trac. rus- ‘powoli płynący’;
• litew. rūsỹs, rū́sas ‘jama na ziemniaki, piwnica, chata’, łot. rū́sa – trac. rusa, rusas, rusis ‘t.s.’;
• łot. sautis ‘śpioch’ – trac. sautis, sautas ‘leniwy’;
• litew. sar̃tas ‘jasnoczerwony’ (o maści konia), łot. sarts ‘czerwony’ – trac. sartas ‘jasnoczerwony’;
• litew. sietuvà ‘głębina, otmęt’ – trac. seietuva, seituva ‘t.s.’;
• litew. skal̃bti, skal̃bia, skal̃bė ‘prać’ – trac. skalp- ‘uderzać’ (rozwój znaczenia jak pol. prać);
• jaćw. skaplis ‘topór’ – trac. skaplis ‘siekiera’;
• litew. sker̃sas ‘poprzeczny, skośny’ – trac. skarsas ‘poprzeczny, pochyły’ (por. gr. enkársios, epikársis ‘skrzywiony, zgięty, poprzeczny’);
• litew. skìlti, skỹla, skỹlo ‘pękać’, ‘podkładać ogień’, ‘szaleć’ – trac. skilas ‘szybki, nagły’;
• litew. skretė ‘dysk’, skritė̃ ‘obwód, koło’ – trac. skreta ‘koło, obwód’;
• litew. Suntupių káimas, Suntuokių víenkiemis (nazwy miejscowe) – trac. Suntus (imię), wiązane z liczebnikiem ‘100’;
• litew. šatrùs ‘żwawy’ – trac. satras, satrus ‘żywy, żwawy, szybki’ (?);
• litew. tùntas ‘zastęp, duży tłum, grupa, gromada’ – trac. tuntas ‘t.s.’;
• litew. ū̃kas ‘mgła, opar, zachmurzenie, para’, ū́kanas ‘mglisty, mętny’ – trac. ūkas ‘mgła; mglisty, mętny’;
• litew. vaĩras ‘kierownica, ster’ – trac. vairas, vairus ‘kręcący się’;
• litew. žiburỹs ‘światło, płomień’ – trac. zburul, ziburul ‘błyskające światło’;
• litew. žìlas ‘siwy, siwowłosy’ – trac. zilas ‘szary, siny, szaroniebieski’;
• litew. žiū́rėti ‘patrzeć’, łot. žuret ‘mrugać’ – dac. zuras ‘?’.

Sporo innych paraleli tracko-bałtosłowiańskich obejmuje także niektóre inne języki IE.