Wersja z 2018-11-22

Grzegorz Jagodziński

Ruchome fonemy
w językach indoeuropejskich

Ruchome zwarte spółgłoski podniebienne

Przykłady zostały zaczerpnięte z różnych źródeł, m.in. Cohen, 2004, Pulju, 1995, oraz G.V.Dziebel (blog).

Istnieją IE wyrazy z „ruchomym k”, interpretowanym jako ślad po laryngalnej. Niekiedy istnieje też „ruchome g”. Znanymi przykładami są:

*bhoruH-: ros. bórov ‘kastrowany wieprz’, stpol. browek, PS *borvъ — goc. bargs ‘świnia’, sgn barug, barh ‘wieprz’, stisl. bǫrgr, niem. Barch;
*bhriH-: łac. frīvolus ‘bezwartościowy’, friāre ‘proszkować, rozcierać’, scs. briti ‘golić’ (stąd pol. brzytwa) — łac. fricāre ‘trzeć’;
*bhruH-: pol. brew, PS *bry, acc. *brъvь, litew. bruvìs, skr. bhrū-, sgn brāwa, stang. brū, brǣw, ang. brow, gr. ophrỹs ‘brew; wystający brzeg’ (IE *bhrĕHu-) oraz strus. bervь ‘ogrodzenie’, cz. břev, gen. břvi ‘kładka’, scs. brъvьno ‘belka’, ros. brevnó, pol. bierwiono, PS *bьrveno, *bьrvьno, stisl. brú ‘most’, gal. brīva (IE *bhreHw-) — stisl. bryggja ‘przystań’, stniem. brucka, niem. Brücke ‘most’, stang. brycg, ang. bridge (IE *bhrĕkw-);
*dlaH-: het. išḫaḫru ‘łza’ — skr. áśru, aw. asrū-, litew. ašarà, ãšara, łot. asara, toch. A ākär, gr. dákry, stłac. dacruma, łac. lacrima; tu może też należeć łac. lac, gen.sg. lactis ‘mleko’, zob. niżej
*dlaHiwer-, *dlaiHwer-: pol. dziewierz ‘brat męża’, scs. děverъ, litew. dieverìs, skr. devár-, orm. taigr (g < *w), łac. lēvir (poklasyczne, z rozwojem ē < ēi jak w rēs < *rēis lub zamiast *laevēr), gr. dāḗr — stang. tācor, sgn zeihhur, litew. láiguonas ‘brat żony, szurzy’, zob. niżej
*dhǵhuH-: pol. dzwono ‘płat ryby’, PS *zъvono, litew. žuvìs ‘ryba’, gr. ikhthỹs — prus. suckis (*dhǵhuk-), orm. jukn (*dhǵhug-);
*gʷouH-: het. *guwau ‘bydlę, wół, krowa’, toch. A ko, stir. bó, gr. boũs, ang. cow, niem. Kuh, skr. gáuḥ, orm. kov, łot. gùovs, pol. gówno (IE *gʷoH₃w-, por. też egip. ngꜣw ‘byk ofiarny’) — stwal. stkorn. buch, nwal. buwch, bret. buc’h (< *boukkā), por. sum. gudgu₄ ‘bydło’; może też łac. vacca — skr. vaśā ‘krowa’, zob. niżej
*Hab-, *Hap-: nord. api ‘małpa’, ang. ape, niem. Affe, strus. opica — skr. kapí-; zapewne zapożyczenie semickie
*H₂aǵ-, *H₂aiǵ-, *H₂iǵ-: skr. ajás ‘kozioł’, ajā́ ‘koza’, śpers. azak, pers. azg, stir. ag ‘kozioł’, pol. jaź ‘ryba Leuciscus idus’, strus. jazьno ‘kozia skóra’, litew. ožỹs ‘kozioł’, ožkà ‘koza’ (z metatezą?), prus. wosee (z nagłosowym w- będącym śladem ruchomego k?; z form bałt. także fińskie vuohi); tu należą zapewne także gr. aĩks, gen. aigós ‘koza’, orm. aic, trac. aiz (*Haiǵ-), alb. dhi (*aiǵijā), skr. eḍa-, eḍaka- ‘rodzaj owcy’, aw. izaēna, īzaēna ‘skórzany’ — PS koza (posądzane o rodowód turkijski lub semicki, gdyż bez wzdłużenia samogłoski oczekiwanego na mocy reguły Wintera, jednak derywat kozьlъ ‘kozioł’ jest bardzo archaicznego typu), koža ‘skóra (kozia)’, kožuxъ, alb. keth, kedhi ‘koziołek’, goc. hakuls ‘płaszcz’, stisl. hǫkull, stang. hækla ‘t.s.’, hǣcen ‘koziołek’ (*hōkīna- z samogłoską długą), skr. chaga-, chāga- ‘koza’ (p. niżej), może też ang. kid (zapożyczone?);
*H₂aHu-, *H₂au-, *Heu-, *Hou-, *HHou-, *sHou-: pol. jawny, na jaw, na jawie (*āu-), litew. ovyjè ‘na jawie’, skr. āvi- ‘jawny’, łac. audīre ‘słyszeć’, oboedīre ‘być posłusznym’ (*aui-), gr. aḯō ‘słyszę’, aisthánomai ‘zauważam’, ep-áïstos ‘znany’ — pol. czuć (*keu-), łac. cavēre ‘czuwać, strzec się’ (*kau-), gr. koéō ‘dostrzegam, zauważam, słyszę’ (*kou-), skr. kavi- ‘mędrzec, prorok, jasnowidz’, ā-kuvate ‘zamierza’, ā-kūtam, ā-kūti- ‘umysł’, stang. hāwian ‘patrzeć’ — ang. show ‘pokazać’, niem. schauen ‘patrzeć, spoglądać’, gr. thyoskéō, thyo-skoéō ‘składać ofiarę’, thyo-skóos ‘kapłan składający ofiarę’, śpers. škōh ‘przepych, majestat’, pers. šikōh, šukōh; por. też dwa następne;
*HaHu-d-, *sHaHu-d-: pol. cud, stpol. cudo, czudo, scs. čudo (*keud-), cs. także študo (*skeud- lub pod wpływem *tjudj- ‘cudzy’), ros. kudésnik ‘czarownik’, gr. kỹdos, gen. kỹdeos ‘cześć, sława’, prus. au-schaudē ‘ufa, wierzy, dowierza’; rozszerzenie poprzedniego;
*H₂aHu-s-: litew. ausìs ‘ucho’, pol. ucho, alb. vesh (*ōus), orm. unkn, gen. unkan, ir. ó, ang. ear, goc. ausō, aw.du. uši ‘uszy’, łac. auris ‘ucho’, auscultāre ‘słuchać’, gr. oũs ‘ucho’, gen. ōtós, hom. gen. oúatos — gr. akoúō ‘słyszę’ (*əkous- < *H̥Hous-), orm. akanǰkʰ ‘uszy’, ang. hear ‘słyszeć’, goc. hausjan;
*H₂aHuso-, *H₂aHuHso-, *H₂wes-: łac. aurōra ‘świt’, *aurēl- ‘słoneczny’ (por. Aurēliānus), aurum ‘złoto’, auster ‘południe, wiatr południowy’, gr. éōs ‘świt, jutrzenka’ (*H₂eHusoHs), joń. ēṓs, dor. áwōs, homer. heōs-, héōlos ‘należący do świtu, trwający całą noc’, gr. aúrion ‘pojutrze’, ágkh-auros ‘nad ranem’, ēï-kanós ‘kogut’ (dosł. ‘poranny śpiewak’), sgn ōstara ‘Wielkanoc’, ang. east ‘wschód’, Easter ‘Wielkanoc’, skr. vasar-hā́ ‘epitet wiatru’ (zn. niepewne), vāsará ‘rano’, usrá- ‘poranny; czerwony’, uṣar-budh- ‘obudzony o świcie’, uccháti ‘rozwidnia się, pokazuje się’, aw. asaiti ‘t.s.’, litew. aušrà ‘świt’, aũšti ‘świtać’, dial. áusas ‘złoto’, scs. za ustra ‘o świcie’, utro ‘świt, rano, jutro’, ros. útro ‘rano’, závtra ‘jutro’, pol. jutro — litew. áuksas ‘złoto’;
*Hai-d-, *Haidh-: łac. aestās, gen. aestātis ‘lato’, Aetna z protoital. *ait- — ang. heat ‘upał’;
*Haḱ-: łac. acūmen ‘ostrze, wierzchołek’, łot. ass ‘ostry, tnący, zaostrzony’ — łac. cacūmen ‘wierzchołek, szczyt’, skr. kakúbh- ‘szczyt góry’;
*Haḱm-: litew. akmuõ ‘kamień’ (z rozwojem kentumowym), ãšmenys ‘krawędź’, prus. asman- ‘niebo’, skr. aśman- ‘skała, kamień’, gr. ákmōn ‘kowadło’ (IE *aḱmōn) — pol. kamień (IE *kāmōn), stisl. hamarr ‘skała’, ang. hammer ‘młot’, stnord. himinn ‘niebo’, dat. hifne (z dysymilacją), stsas. hevan, stang. heofon, ang. heaven, sgn himil, niem. Himmel; w PS i germ. mogła zajść metateza: IE *(H)aḱm- > *ka(H)m-; formy germ. mają krótką samogłoskę w rdzeniu (metateza późniejsza niż w słow., już po zaniku laryngalnej?) i sugerują pierwotną odmianę heteroklityczną *aḱmor, *aḱmen-; istnieje hipoteza, że wyraz osiłek został wtórnie skojarzony ze słowem siła i pierwotnie był związany z rdzeniem *aḱ- (w mitologii wschodniosłowiańskiej nazwa ta oznacza herosów posługujących się kamienną bronią); tu może też łac. camisia ‘koszula’, jeśli pierwotne znaczenie ‘pokrywać, przykrywać’;
*Halind-: gr. alíndō ‘powoduję tarzanie’, alindéomai ‘tarzam się’ — kalindéomai ‘t.s.’;
*Han: łac. an ‘czyż nie, raczej’ — gr. kán ‘nawet jeśliby, choć, bądź’;
*Han-, *Han-Ht-: łac. anas, gen. anatis ‘kaczka’, litew. ántis, PS *ǫtь, ros. útka — fr. cane ‘kaczka’, canard ‘kaczor’;
*Hand(h)-: het. ḫandaiš, ḫandaš ‘ciepło’, stir. and- ‘rozpalać’, gr. ánthraks ‘węgiel’, orm. antʰel ‘węgiel drzewny’ — łac. candeō ‘świecić’, candor ‘jasne światło’, gr. kándaros ‘węgiel’; inne warianty w zestawieniu rozwoju nieregularnego, hasło kend-;
*Handh-: gr. anthḗlion ‘juk, kosz bagażowy’ — kanthḗlion ‘t.s.’;
*Hangʷh-: łac. anguis ‘wąż’, anguīlla ‘węgorz’, gr. ékhis, ékhidna ‘żmija’, óphis ‘wąż’, énkhelys ‘węgorz’, pol. wąż, węgorz — łac. conger ‘konger’ — gr. góngros ‘t.s.’; por. zestawienie rozwoju nieregularnego
*Hap-: skr. ap- ‘woda’ — nord. haf ‘morze’, niem. Haff ‘zatoka’; zob. niżej
*Hap-, *Hab-, *Habh-: het. epp- ‘brać’, luw. pija- ‘dać’, skr. āpa ‘osiągnąć’, łac. apīscī ‘osiągnąć’, aptus ‘osiągnięty’, optāre ‘pragnąć’, stalb. ep ‘daje’ — gr. káptō ‘chciwie łykam’, łac. capere ‘chwycić’, captus ‘schwytany’, ang. have ‘mieć’ — pol. nagabywać, ang. keep ‘trzymać’ — łac. habēre ‘mieć’, ang. give ‘dać’ (PG *geban-); inne warianty wyszczególniono w zestawieniu rozwoju nieregularnego, hasło gabać;
*Hapr-: pol. wieprz (z nagłosowym w- będącym śladem ruchomego k?), łot. vepris ‘kastrowany wieprz’, germ. *ebura- ‘knur, wieprz, dzik’, niem. Eber, stang. eofor ‘dzik’, stisl. jǫfurr ‘książę’ (przenośne), łac. aper ‘wieprz’, trac. ébros ‘kozioł’ — stisl. hafr ‘kozioł’, gr. kápros ‘wieprz’, łac. caper ‘kozioł’, wal. caer-iwrch ‘kozioł sarny’, stir. caera ‘baran, owca’ — gal. gabros ‘kozioł’, ir. gabhar, wal. gafr; istnieje etymologia semicka
*H₂arǵ-: gr. argós ‘lśniący, biały’, trac. arzas ‘biały’, toch. A ārki-, B arkwi-, ārkwi- — het. karkis;
*H₂arH₃-, *Hars-: het. ḫarš- ‘uprawiać ziemię’ — het. ḫarrai, ḫarranzi ‘mleć, rozszczepiać, miażdżyć’, gr. aróō ‘orzę, sadzę’, łac. arāre ‘orać’, stir. airid, goc. arjan, stang. erian, litew. árti, scs. orati, pol. orać (por. sumer. uru₄ ‘orać’, ara₃ ‘kruszyć’) — skr. karṣ- ‘orać’, łac. carrere ‘gręplować wełnę’, ang. harrow ‘brona’ (prawdop. z nord. harv < *xarbō) — nider. hark ‘grabie’;
*Hark-, *HarHk-: łac. ricinus ‘gatunek dużego kleszcza’, litew. érkė, árkė ‘gatunek roztocza’ (kleszcz, brzuchacz łąkowy Siteroptes graminum, rozkuszek mączny Tyroglyphus farinae, ptaszyniec kurzy Dermanyssus gallinae, < *erHk-), łot. ẽrce ‘kleszcz bydlęcy; drewniany kozioł’, pol. rak (jeśli od PS *ārka- z przestawką; hipoteza Klingenschmitta, że wyraz słowiański pochodzi od IE *wre-h₃kʷo- ‘patrzący wstecz’ jest nieprawdopodobna z wielu powodów, w tym z uwagi na obecność pokrewnych form w innych językach), może też gr. akarí ‘roztocz, rozkruszek, kleszcz’ — gr. karkínos ‘krab’, łac. cancer ‘rak’ (zamiast *carcer według cancer ‘choroba’), skr. karkata ‘rak’, karka ‘krab’;
*Haru-: gr. (Hez.) árya ‘orzechy’ — gr. káryon ‘orzech włoski’ (niewykluczone dalsze pokrewieństwo z alb. arrë, litew. ríešas, pol. orzech i innymi formami);
*HasH-: het. ešḫar, išḫan- ‘krew’, toch. ysār, łac. aser, assyr, gr. éar, skr. gen.sg. asnas, łot. asins — łac. ascer (*HasHr), sanguis (*HsnHu-), skr. nom.sg. asr̥j (faktycznie asr̥k);
*Haul-, *kaHul-: het. auli- ‘tchawica’ (< *h₂ouli- z regularnym zanikiem laryngalnej przed *o), łac. alvus ‘brzuch, ładownia statku, ul’, gr. aulós ‘pusta rura, flet’, prus. aulis ‘goleń’, litew. aũlas ‘cholewka’, aulỹs ‘ul’, pol. ul, ulica — stir. cúal ‘wiązka’, łac. caulis ‘źdźbło, łodyga, prącie’, gr. kaulós ‘łodyga, źdźbło, pal, stprus. kaulan ‘kość’, litew. káulas — orm. cʰawl ‘łodyga, słoma’ (< *sk-), zob. niżej
*Hebhal-: het. ḫupallaš ‘czaszka, skalp’ — gr. kephalḗ ‘głowa’, Hezych. gabalán, maced. keblḗ, kebalḗ, toch.A śpāl, sgn gabal ‘czaszka’;
*Hed-, *Hod-: łac. ōdī ‘nienawidzę’ — goc. hatis ‘nienawiść, gniew’, stnord. hatr, stang. hete, ang. hate, toch. A kat ‘zniszczenie’, aw. sàdra- ‘żal, smutek’, osk. cadeis ‘wrogość’, gr. kẽdos ‘smutek’, śrir. caiss ‘nienawiść’;
*Highl-: gr. íkhla ‘drozd; wargacz, gatunek ryby morskiej’, ískla — gr. kíkhlē, kíkhlă, kígklos ‘t.s.’, dor. kikhḗla;
*HliH-: het. ḫalīna ‘glina’, łac. linō ‘smarować’, gr. alīnṓ — pol. glina;
*Hoǵ-, *Haǵ-: skr. ájma- ‘tor, ciąg, ciągnięcie’, gr. ógmos ‘bruzda; pokos, linia ściętego zboża’, zapewne związane z gr. ágō ‘prowadzę, pędzę’, łac. agere ‘pędzić, wieść, działać’, także niem. dial. Jahn ‘pokos’, szw. dial. ån — ang. hack ‘siekać’, zob. niżej
*HoHl-, *HoHlen-: gr. ōlénē ‘łokieć, przedramię’, álaks, łac. ūlna, litew. úolektis ‘przedramię, łokieć — miara długości’, alkū́nė ‘przedramię, łokieć, zakole rzeki’, łot. è̹lkuone ‘łokieć’, PS *olkъtь, pol. łokieć — gr. kõlon ‘staw, przegub’, łac. collum ‘szyja’, goc. hals, niem. Hals, litew. kelė́nas ‘rzepka’, kelỹs ‘kolano’, scs. kolěno, pol. kolano;
*HoHs-: gr. akher-ōí-s, gen. -ōídos ‘topola biała’, łac. ornus ‘odmiana jesionu’, wal. onn-en ‘jesion’ (< *osnā), litew. úosis, gen. úosies oraz úosis, gen. úosio, prus. woasis, pol. jesion, dial. jasień, jasion, ros. jásen′, bułg. jásen, dial. ósen, ósăn — stisl. askr ‘jesion’, stang. æsc, ang. ash, sgn asc, asca, niem. Esche, gr. oksýē ‘buk’, orm. hacʰi ‘rodzaj jesionu’, alb. ah ‘buk’ (< *oskā);
*Hoḱs-, *Haḱs-: łac. āla (*akslā) ‘skrzydło, bark, pacha’, axilla ‘pacha’ — skr. kákṣa- ‘pacha’, aw. kaša ‘bark’, łac. coxa ‘biodro’; zwracają także uwagę formacje o podobnym znaczeniu z nagłosowym *p-: pol. pacha, pachwina, łot. paksis ‘kąt w domu’, skr. pákṣa- ‘skrzydło, ramię’, pákṣas- ‘bok’, łac. pectus ‘pierś’, toch. A päśśaṃ, B päśćane ‘biust, piersi’;
*Hong-: pol. węgorz, PS *vǫgorjь — gr. góngros ‘konger’, łac. conger (← gr.);
*Honk-, *Hank-: gr. ógkos ‘guz, masa, brzemię’ — łac. cancer ‘rak (choroba)’;
*Hop-, *Hap-: łac. optimus ‘najlepszy’ — caput ‘głowa’, ang. head;
*Hors-: het. ḫaršar, ḫaršan- ‘głowa’, gr. óros (n.) ‘góra’, skr. r̥ṣvá- ‘wysoki’ — gr. kórrē, joń. kórsē ‘głowa, skroń’, skr. śíras, śīrṣnás ‘głowa’;
*Hos-: pol. jesion, dial. jasień, litew. úosis, łac. ornus, wal. onnen, ang. ash (*Hos-k-) — hazel ‘leszczyna’ (*koselo-);
*Host-, *Hast-: pol. ość, skr. ásthi ‘kość’, gr. ostéon ‘kość’, astrágalos ‘kręg, kostka’, ostakós, astakós ‘homar’, łac. ōs, gen.sg. ossis ‘kość’, het. ḫaštai — pol. kość, s-ch. kost ‘żebro’, łac. costa ‘żebro’;
*HreiH-: ang. row ‘rząd’, niem. reihen ‘fastrygować’, Reihe ‘linia, szereg, rząd’, śgn rīhe, skr. rekha, lekha ‘linia, nacięcie, rysa’, gr. ereíkō ‘rozdzieram, przeszywam (włócznią)’, wal. rhwyg ‘szczelina’, litew. riekiù, riẽkti ‘kroić chleb’ — pol. kroić, łot. kreju, krìet ‘zbierać śmietankę’; w IE wahanie *Hreik- ~ *HreikH- ~ *kreiH- (chyba zmieszane z IE rdzeniem *ker- ‘kroić’, jednak uderza zestawienie słow. —litew.);
*Hub-, *Humb-, *Hubh-: gr. hybóomai ‘przygarbić się’, hỹbos ‘garb wielbłąda’, hȳbós ‘garbaty’, hȳbázō ‘pochylić się i wymiotować’ — gr. kýptō, perf. kékypha ‘pochylać się’, łac. cūpa ‘beczka, kadź’, gr. kýbda ‘z głową pochyloną naprzód’, kýbēbos ‘z pochyloną głową’, kybistáō ‘spadam na głowę, koziołkuję’ (*kub-), kȳphós ‘garbaty’, kỹphos, kȳ́phōsis ‘garb’ (*kūbh-), skr. kumba- ‘gruby koniec kości’, ang. hump ‘garb’ (*kumb-), hip ‘biodro’, wed. kubhrá- ‘bydło garbate’, stang. geap ‘krzywy’, łot. gubt ‘zakrzywiać się’, w słow. zmiany semantyczne: pol. giąć (zamiast gnąć < *gъnǫti < *gъbnǫti), gibać ‘zginać; kołysać’ (*ghub-, *ghūb-), ginąć, inne warianty w zestawieniu rozwoju nieregularnego, hasło giąć;
*Hul-, *Huwal-, *HulHul-: łac. ululāre ‘wyć’ — ang. howl;
*HurHurdh-, *HuHurdh-, *Hurdh-: luw. ḫuḫurti ‘gardło’ — orm. kokord, gr. gargarízō ‘płukać gardło’, gargareṓn ‘języczek’, litew. gurklỹs ‘wole, podgardle’, pol. gardło, łac. guttur ‘gardło, szyja’;
*Hwap- ~ *Hwep-: łac. vapor ‘para, opar’ — litew. kvepiù ‘oddychać’, gr. kapnós ‘dym’ (*kwap-);
*Hʷel-: łac. volvere ‘kręcić się’ — gr. kýklos ‘koło’, skr. cakra-, ang. wheel (*kʷekʷlo-), gr. pólos ‘biegun, oś niebieska’, pol. koło (*kʷolo-);
*Hʷelb-: het. ḫuelpi ‘młode’ — ang. whelp ‘szczenię, młode’, wal. colwyn; istnieje etymologia semicka
*HʷelH-: łac. volō ‘chcę’, gr. lõ ‘chcę, pragnę’ (< *wlō), lẽma ‘wola, chęć, odwaga, zuchwalstwo’, niem. Wahl ‘wybór’, wollen ‘chcieć’, ang. will ‘wola’, czasownik posiłkowy, skr. vr̥nīte ‘woli, wybiera’, vára- ‘wybór, pragnienie’, varáyati ‘wybiera, domaga się’, litew. valià ‘wola’, vélti, pavélti ‘chcieć, woleć’, scs. volja ‘wola, chęć’, velěti ‘chcieć, pragnąć, rozkazywać’, ros. velét′ ‘rozkazywać’, pol. wola, woleć (stpol. wolić), wolny — gr. boúlomai ‘chcę’, boulḗ ‘wola’, gr.dor. dḗlomai; tu także należą: het. hullezi ‘pokonuje, roztrzaskuje’ — toch. B walo ‘król’, łac. valeō ‘jestem silny, zdrowy’, validus ‘silny’, stirl. fallnaithir ‘panuje’, wal. gwaladr ‘władca’, ang. wield ‘dzierżyć, rządzić’, łot. vaļa ‘siła, porządek’, litew. veldė́ti ‘dziedziczyć’, valdýti ‘rządzić’, scs. vlasti, vladǫ ‘władać’, stpol. włodać, pol. władać, włodarz, włość; zob. też niżej
*HʷelH-: gr. óllȳmi ‘niszczę, burzę’ — stang. cwellan ‘zabijać, niszczyć’, ang. quell ‘dusić, dławić’, kill ‘zabijać’;
*Hʷerp-: litew. verpiù ‘kręcić się’ — nord. hverfa ‘t.s.’;
*Hʷesd-: het. ḫašduēr ‘gałęzie, gałązki’, gr. ózos ‘gałąź, pączek’ — sgn questa ‘wiązka liści, miotełka’;
*HʷiHwo-: het. ḫuiš, ḫuēš ‘być żywym’ — pol. żywy, scs. živъ, łac. vīvus, gr. bíos ‘życie’, dzṓō ‘żyję’, fut. beíomai, skr. jīvá- ‘żywy’, goc. qius — stisl. kvikr ‘żywy’, kweikja ‘utrzymywać przy życiu’, stang. cwic, cwicu ‘żywy’, ang. quick ‘szybki, żwawy’, sgn quec, queh ‘żywy’, trac. kik- (IE *gʷigʷo-);
*Hʷol-: ang. well ‘studnia’ — niem. Quelle ‘źródło’; istnieje etymologia semicka
*Hʷor-, *Hʷeir-, *Hʷir-, *Hʷur-: gr. óros ‘góra’ — pol. góra, s-ch. gòra ‘góra, las’, litew. nugarà ‘grzbiet górski’, łot. garš ‘las’, gãršas ‘bagno’, prus. garian ‘drzewo’, trac. kiri-, kira ‘góra, las’, litew. gìrė, girià ‘las’, gùras ‘urwisko’, łot. dziŗa ‘las’, skr. girí ‘góra’, aw. gairi-, alb. gur ‘skała, kamień’, gr. (Hez.) deirós ‘wzgórze’, śir. bairenn ‘skała’, śwal. brennig ‘pąkle, skałoczepy’, port. bernaca ‘pąkla’, hiszp. berneca ← gal. *bernakkā, *bernikkā;
*Hʷor-: het. ḫāras ‘orzeł’, gr. órnis, gen. órnithos ‘ptak’, stbret. erer ‘orzeł’, goc. ara, niem. Aar, litew. erẽlis, dial. arẽlis, ẽras, ãras, pol. orzeł, orm. oror ‘mewa, kania’ — skr. garuḍa ‘król orłów (mitol.)’ (łączone też nieprzekonująco z skr. garut ‘skrzydło’, łac. volāre ‘latać’ < *gʷel-); istnieje etymologia semicka
*Hʷrg-, Hwrg-: het. ḫurki ‘koło’, gr. érgō, eérgō, eírgō, heírgō ‘otoczyć; wykluczyć, odpędzić, powstrzymać’ — ang. quirk ‘gra słów; zawijas’;
*Hʷrm-, *sHʷrm-: goc. waúrms ‘wąż’, sisl. ormr ‘t.s.’, ang. worm ‘robak’ (*wr̥mi-), łac. vermis — skr. kŕ̥mi- ‘robak’, stir. cruim, wal. pryf, alb. krim, krimb, litew. kirmìs (spokr. z pol. czerw) — ang. squirm ‘wić się robakowatymi ruchami’;
*jeHw-: scs. junъ ‘młody’ (pol. junak), goc. junda ‘młodzież’ (*jĕHu-n-), skr. yúvā ‘młody’, gen. yūnas, łac. juvenis, ang. young, niem. jung, także aw. avi-yāo ‘wzrost’, gr. aízēos, aizḗios ‘silny, krzepki, żywotny’ (IE *-jeHw-) — stang. iuʒuð ‘młodzież’, ang. youth (reg. zanik ʒ [γ]), sgn jugund, niem. Jugend (*jĕkw-n̥-);
*kaHw-, kauH-: pol. kuć, stpol. kować, kuje, scs. kovati, litew. káuju, káuti ‘uderzać’, łac. cūdō < *cāudō ‘kuję, biję’, cauda ‘ogon’ (< ‘część’), stang. hēawan ‘rąbać, ociosywać’, ang. hew, niem. hauen — stang. hæccean ‘siekać, rąbać’, ang. hack, stfryz. tohakia, niem. hacken — stisl. hǫggva, szw. hugga; element słownictwa północno-zachodniego
*kerHʷ-, *korHʷ-, *krHʷ-: łac. cervīx ‘kark’ (wyraz traktowany przez etymologów jako ciemny) — pol. kark, stukr. korkъ ‘szyja’, s-ch. dial. kȑk ‘szyja, gardło, krtań’ < PS *kъrHʷkъ (*ъr < *ur zamiast *ir może być śladem po labializacji laryngalnej), skr. kŕ̥kāta- ‘kręgi szyjne’, gal. cricon ‘gardło’;
*laHw-, *louHʷ-: pol. lać, leję oraz nalewać, łac. lavō ‘myję’, perf. lāvit ‘umył’, gr. loúō ‘biorę kąpiel’, gal. lautro ‘kąpiel’, stang. lauþr ‘piana’, ang. lather — stisl. leka ‘przeciekać’, stang. leccan, ang. leak, leach ‘czynić mokrym’, latch ‘zwilżać’ — sgn louga ‘gorąca kąpiel’, niem. Lauge, stang. lēah, ang. lye ‘ług’, orm. loganam ‘myję’; obecność laryngalnej zaświadcza wprost het. laḫḫun ‘nalewać’;
*meH-: pol. mierzyć (wtórnie od miara, PS *měra), skr. mā́ti — stisl. maka ‘robić, wykonywać’, stang. macian, ang. make, sgn maccian ‘łączyć, dopasowywać’, stang. gemæcca ‘partner’, ang. match ‘kojarzyć w pary; pasować’; obecność laryngalnej potwierdza het. meḫur ‘czas’; istnieje też etymologia wiążąca formy germ. z gr. magẽnai ‘gnieść, malować’ i słow. mazati, pol. mazać;
*meHw-: gr. myĩa, att. mỹa ‘mucha’, ngr. mýga (z wtórnym -g- [γ] ?), stisl. mý, mýn (*mĕHuj-), litew. musià, mùsė, musìs, szw. dial. me-hank ‘komar’, mausa ‘mucha’, hol. dial. meuzie, alb. mizë (-zë zdrabniające), orm. mun, gen. mnoy — pol. mucha, meszka, mszyca (*mous-, *musi-) — łac. musca ‘mucha’ < *muksā, stsas. muggia ‘komar’, stang. mycg, ang. midge ‘drobna muchówka’, sgn mucka < *mukjōn, niem. Mücke ‘komar’ (IE *mĕkwi-); być może związane z izoglosą bałtosłowiańsko-indoirańską *moḱ(s)-, p. też tutaj
*miHw-: skr. mīvāmi ‘grubnąć’, stisl. mývell ‘kula’ — szw. dial. miggel ‘śnieżka, kula śnieżna’;
*muHs-: pol. mysz, łac. mūs, gen. mūris — orm. mukn;
*naHw-: gr. naũs, neõs ‘statek’, nḗios ‘należący do statku’, néō ‘płynę’ (imperf. énneon < *e-snā-), łac. nāvis ‘statek’, nāre ‘pływać’, skr. nāu- ‘statek’, acc. nā́vam, stisl. naust ‘pływający dom’, nór ‘łódź’, nóatún ‘miasto statków’, sgn ver-nawun ‘tratwy z drewnem’ — gr. nḗkhō ‘płynę’, dor. nãkhō, stisl. nǫkkvi, nǫkkue ‘czółno’, stang. naca, stsas. naco, sgn nacho, niem. Nachen, dial. Ache, nider. aak;
*newH-, *Hnwe-: pol. dziewięć, łac. novem, skr. náva, gr. hom. *enwa-, goc. niun, sgn niun, stisl. nío — stang. stsas. nigun, nider. negen;
*paH-: het. paḫš- (paḫḫaš-) ‘strzec’, toch. A pās-, В pāsk- ‘paść’, gr. patéomai ‘odżywiam się, jem i piję’, łac. pāscere ‘paść, strzec’, pāstor ‘pasterz’, pābulum (< *pā-dhlom) ‘pasza’, pānis (< *pāstnis) ‘chleb’, wenet. *pā-ro- ‘pastwisko’ (skąd wal. pawr ‘pastwisko’), stir. ain-chess ‘kosz chleba’, śir. ās (< *pāt-to-) ‘wzrost’, goc. fōdjan ‘karmić’, stisl. fóðr ‘pasza’, sgn fuotar, niem. Futter, ang. food ‘pożywienie’, orm. hauran (< *pā-tro-) ‘stado, trzoda’, hoviv (< *Howi-pā-) ‘pasterz’, scs. pasǫ, pasti ‘paść’, pol. paść, pasterz — gr. pékō, péktō, pektéō ‘czeszę, strzygę’, pékos, pókos ‘wełna’, ktéis, gen. ktenós ‘grzebień’, łac. pectō ‘czeszę’, pecten ‘grzebień’, pecū, -ūs n ‘bydło’, pecūnia ‘pieniądze’, goc. faíhu ‘własność, mienie’, niem. Vieh ‘bydło’, skr. páśu-, paśú- n, gen. paśváḥ, aw. pasu- m, w złoż. fśū̆-, -fśū̆-, orm. asr (< *pok̂u-r), gen. asu ‘wełna’, litew. pešù ‘rwę włosy’, pẽkus ‘bydło’, prus. pecku;
*peHʷ-: het. paḫḫur, paḫḫuwar ‘ogień’; toch. A por, В puwā̆r, gr. pỹr, umbr. pir (acc. purom-e), goc. fōn, stisl. fúrr, stang. fýr, niem. Funke ‘iskra’, orm. hur (gen. hroy) ‘ogień’, hnocʰ ‘piec’, cz. pýř ‘żar, rozgrzany popiół’, pol. perzyna ‘pogorzelisko, miejsce po pożarze’ — pol. piec; p. też *bhōg-, *bhog- i in. niżej
*perH-: pol. piorun, także Piorun — bóg gromu w panteonie słowiańskim, uroczysko Peryn′ koło Nowogrodu (miejsce kultu Pioruna), związane z prać ‘uderzać’, toch. pāreṃ ‘skała, kamień’, het. peru, gen. perunaš ‘skała’ (*per-ur ~ *per-wen-), Pirva, bóg miasta Kanesz, toch. pāreṃ ‘skała, kamień’, trac. peru ‘skała’, skr. parvata ‘góra’, alb. Perën-, perëndí ‘bóg piorunów’, aw. Piran (imię mitycznego bohatera), grec. peírar ‘granica’ (*per-wr), keraunós ‘błyskawica; belemnit; przydomek Zeusa’, dalej łac. papāver ‘mak’ (wiązany z piorunem i śmiercią), rumuń. paparună, pirpirune ‘mak’; od tego samego lub innego rdzenia (*terH-) pochodzą het. Taru, Tarḫunnaš, Tarḫuntaš ‘imię bóstwa’, od tarḫ- ‘uderzać’ > ‘pokonywać, zwyciężać’, luwijskie Tarhunt, skąd etruskie Tarxun, Tyrrhenos, od którego też nazwa Tarquinii, także wal. taran ‘grzmot’, celt. Taranis, Taranucnos, Taranuos, Tarainos, Tanarus (z przestawką), stnord. Þórr, runiczne niem. þonar ‘grzmot’ (< *þunraz, z celtyckiego?), trac. Zbel-thurdos — obok litew. perkū́nas, ‘imię boga’ i ‘piorun’, perkū́nija ‘burza’, łot. pḕ̦rkôns ‘imię boga’ i ‘piorun’, prus. percunis ‘piorun’, stisl. Fjǫrgynn (m) i Fjǫrgyn (ż), goc. faírguni ‘grzbiet górski, góry pokryte dąbrową’, zachowane w zapożyczeniu Przeginia, stang. firgen ‘góra porośnięta lasem’, sgn Fergunna ‘Rudawy’, fereheih ‘dąb jadalny’, stisl. fjǫrr ‘drzewo’, stisl. fura ‘sosna’, sgn forha ‘sosna’, niem. Föhre oraz Kiefer ‘t.s.’ (sgn kien-forha, pierwsza część o znaczeniu ‘pochodnia’), stang. furh, ang. fir ‘jodła’, niem. Forst ‘bór’ (sgn *forhist), goc. fairƕus ‘świat’ (< ‘drzewo życia’), stang. feorh ‘życie’, sgn ferah ‘t.s.’, skr. parkatī- ‘święte drzewo figowe’ (w nind. zachowane pierwotne znaczenie: pargāi ‘dąb ostrolistny’), liguryjskie Nymphis Percernibus, wł. dial. porca ‘sosna’, gal. hercos ‘dąbrowa’, Hercynia, Arkynia ‘średniogórze niemieckie’, walij. perth ‘żywopłot’ (*kʷerkʷ-t-?), łac. quercus ‘dąb’, wenet. etnonim Quarquēni; skr. Parjánya- ‘bóg burzy’ (wcześniej: ‘chmura deszczowa, deszcz’), w rdzeniu tym obserwujemy także wahania w nagłosie: IE *perH- ~ *perkʷ- ~ *pergʷ- ~ *kʷerkʷ- ~ *kerH- ~ *terH-; zob. też dalsze możliwe związki;
*pHu-, *pHu-t-, *peHu-, *pu-t-H-, *Hup-: pol. ufać, pewny, pytać, cz. ptáti se ‘pytać’, ros. upovát′ ‘ufać’, litew. pjáuti, pjáuna ‘ciąć, przecinać’, łot. pļaũt ‘siec, kosić’, skr. pávate ‘oczyszcza się’, punāti ‘oczyszcza’, łac. putāre ‘oczyszczać z gałęzi, odtłuszczać wełnę; myśleć, sądzić, wierzyć, zastanawiać się, cenić’, putus ‘czysty’, puteus ‘studnia, dół’, pūrus ‘czysty, jasny’, pavīre ‘bić, ubijać’, pius ‘wierny, sumienny’, gr. paíō ‘biję, uderzam, rozbijam’, ptaíō ‘uderzam, rozbijam; potykam się, upadam’, ? → ang. put ‘kłaść’, stang. potian ‘wbijać, wciskać’, isl. pota ‘wkładać, wtykać’ — toch. A pyakar ‘powalili’, putk- ‘osądzać, rozróżniać, odróżniać’, ang. hope ‘mieć nadzieję’, nider. hoopen, szw. hoppas, niem. hoffen; może także łac. opīnārī ‘myśleć, wierzyć, przypuszczać’;
*pjHu-, *spjHu-, *sptjouH-, *sptoiH-: pol. pluć, stpol. plwać, pluje, litew. spiáuti, skr. ṣṭhī́vati, goc. speiwan (IE *spiHw-), ang. spew ‘wymiotować’, spit ‘pluć’, spittle ‘ślina’, gr. ptȳ́ō ‘pluję’, łac. spuere ‘wymiotować’ (IE *spjHu-) — goc. spaiskuldra ‘ślina’, stisl. spékaldra, sgn speichaltra, speihhila, niem. spucken ‘pluć’, Speichel ‘ślina’ (< PG *spaikul-);
*poiH-, *piHu-, *spoiH-, *spiH-, *spHoi-, *spHi-: litew. píenas ‘mleko’ (*poiH-no-), łot. piẽns, aw. paēman- ‘mleko matki’, pers. pīnu ‘kwaśne mleko’, skr. pī́van, pī́varī ‘tłusty’, páyas- ‘mleko’, gr. pĩar ‘tłuszcz, łój’ (*piHwr̥), pī́ōn ‘tłusty’, het. išpai-, išpi- ‘napełnić się, nasycić się’, łac. spatium ‘tor wyścigów, przestrzeń’, spēs ‘nadzieja’, stang. spōwan ‘rozkwitać’, skr. sphāyate ‘grubnie’, sphīta ‘udany’, sphirá- ‘tłusty’, litew. spė́ti ‘zdążyć, być w stanie’, scs. spěti ‘udać się’, ros. spet′ ‘dojrzeć’, uspet′ ‘udać się, zdążyć’ — het. panku- ‘cały’, stir. imbet ‘wielka ilość’, łac. pinguis ‘tłusty’, stisl., stang. spic ‘tłuszcz’, sgn speck;
*saHwel-: pol. słońce, PS *sъlnь-ko, łac. sōl, gr. hḗlios, hom. ēélios, dor. āélios (*saHwel-), litew. sáulė, skr. súvar, gen. sū́ras, goc. sauil, stisl. sowulo, szw. sol, ang. sun, niem. Sonne — goc. sugil ‘nazwa runy’, stang. syʒel ‘słońce’ (*sĕHwel-, por. zestawienie nieregularności);
*senH-, *senaH-: łac. senātus, gen. senātūs ‘rada (starców)’, senātor ‘członek rady’, senēs ‘starzy’, senior ‘starszy’ — łac. senex ‘stary’, senectus, gen. senectūtis ‘starość’;
*sHwonH-: pol. dzwon, alb. zëh ‘głos’, orm. jain, gr. phōnḗ, toch. kaṃ ‘melodia’ (IE *ǵhwonH-) — pol. dźwięk, ros. zvuk ‘dźwięk’ (IE *ǵhwen-ko-, *ǵhwon-ko-) — łac. sonus ‘dźwięk’, skr. svanás, stir. senn- ‘grać’, stang. swinsian ‘śpiewać’, sgn, ang. swan ‘łabędź’ (IE *sHwonHo-);
*skaiwH-: gr. skaiós, skaiwós ‘lewy’, łac. scaevus, trac. skaivas — stisl. skeika ‘zbaczać, skręcać w bok’, śgn schiec, niem. schief ‘skośny, skrzywiony’; por. też scs. šujь ‘lewy’ (*seujo-), skr. savya-, wal. aswy, aseu (*adseujo-);
*staH-: pol. stać — stisl. stakkr ‘słup’, stang. staca, ang. stack ‘sterta’, stake ‘słup przy stosie całopalnym; palik’ (zestawienie nie jest pewne);
*suH-: pol. świnia, pierwotnie przymiotnik o znaczeniu ‘świński’, aw. hū (gen.), alb. thi, stisl. sýr, sú, stang. sgn sū, ang. sow, swine, niem. Sau, Schwein, toch. B suwo, gal. sutegis ‘chlew’, łac. sūs ‘świnia’, gr. hỹs, sỹs — skr. sūkara ‘wieprz’, pers. xūk, łac. sūcula ‘młoda świnia’, stang. sugu ‘locha’, szw. norw. sugga, stir. soc, socc ‘ryj’, śwal. huch, hwch ‘świnia’, bret. houc’h, pcelt. *sukko- (por. zestawienie nieregularności);
*suH-: gr. hýei ‘pada deszcz’, alb. shi, toch. su- ‘deszcz’ — prus. suge ‘deszcz’ (zestawienie niepewne, gdyż nie wiadomo, jaką wartość fonetyczną przedstawia pruskie g);
*towH-: skr. tavīti ‘być silnym, mieć moc’ — gr. tygkhánō ‘mam szczęście, mam powodzenie, osiągam, uzyskuję; przypadkowo jestem obecny, zdarzam się’, może także stisl. duga ‘przynosić pożytek’, sgn tougan (problemy ze spółgłoską nagłosową);
*truwH-: pol. trwonić, PS *trъvoniti, gr. trȳ́ō ‘wycieńczam, wyczerpuję, gnębię’ — gr. trȳ́khō ‘zużywam, wyniszczam, trwonię, rujnuję’, stisl. þrúga ‘uciskać, gnębić’.
*waiHwer-: pol. wiewiórka, scs. věverica, litew. voverė̃, dial. vėverìs, wal. gwywer, npers. varvarah, łac. vīverra ‘tchórz’ (zapoż.) — niem. Eichhorn ‘wiewiórka’, stang. ācweorna, stisl. íkorni, PG *aikurna- (pod wpływem *aik- ‘dąb’); z tego samego rdzenia prawdopodobnie także gr. skíouros ‘wiewiórka’ (skąd łac. sciūrus), aiélouros, aílouros ‘dziki kot’.

Ruchome zwarte spółgłoski zębowe

W niektórych wyrazach zdarzają się z kolei „ruchome d-” i „ruchome t-”, będące być może śladem po spółgłoskach zwartobocznych typu dl, tl. Istnieją też wypadki, gdzie nagłosowemu l- w jednym języku odpowiadają j-, d-, s- w innym języku. Zdarzają się też wypadki „ruchomego l”, któremu odpowiada *w lub brak spółgłoski. Znanymi przykładami są:

skr. ákṣu ‘sieć’, het. ēkt- — gr. díktyon ‘sieć łowiecko-rybacka’, gr.myk. dektuworgoi <dekutuwoko> ‘ludzie wykonujący sieci’;
skr. áśru ‘łza’, aw. asrū-, litew. ašarà, ãšara, łot. asara, toch. A ākär, B gen.pl. akrūna bez spółgłoski nagłosowej wobec gr. dákry, dákryon, dákryma, stłac. dacruma, łac. lacruma, lacrima (z l- tłumaczonym jako wpływ sabiń., prawdopodobnie nietrafnie), stir. dér, wal. deigr, pl. dagrau, korn. dagr, goc. tagr, stisl. tár (*taxr-), stang. tæhher, tear, teagor, sgn zahar i trahan, niem. Zähre oraz Träne, orm. artawsr, artasur, pl. artasukʰ (*draḱu-), het. išḫaḫru, z wahaniem nagłosowych *d- / *l- / *dr- / *sH- (*dlaḱ-, odpowiednik słow. *slьza jest związany ze śliski); dla form z nagłosem spółgłoskowym istnieje także etymologia *drḱ-Haḱru- ‘oko-gorzki’, która nie tłumaczy jednak oboczności d ~ l w łacinie; tu prawdopodobnie należy też gr. gála ‘mleko’, gen.sg. gálaktos, hom. glágos, łac. lac, gen.sg. lactis ‘t.s.’, dēlicus ‘odstawiony od piersi matki’, alb. dhallë ‘maślanka’;
stłac. dautia (pl. n) ‘dary dla posłów i znaczniejszych gości’, łac. lautia (chyba związane z lautus ‘znaczny, okazały’)
pol. długi, cz. dlouhý, gr. dolikhós, endelekhḗs ‘ciągły, trwały’, skr. dīrghá- ‘długi’, comp. drāghī́yas-, aw. darəga-, śpers. drang, npers. dirang, alb. gjátë (dial. gljátë), het.pl. dalugaeš, łac. indulgēre ‘być cierpliwym, pobłażać’, goc. tulgus ‘stały, umocowany, nieruchomy’ — lit. ìlgas ‘długi’, łot. il̃gs ‘długotrwały’, goc. laggs ‘długi’, ang. long, łac. longus (*dlHgh-, *dlHongh-);
gr. dokhmós ‘ukośny, poprzeczny’ — skr. jihmá- (*dlHgh-);
łac. dulcis ‘słodki’, gr. gleũkos, glykýs, myc. dereuko < *dlkú-, późne gr. deukḗs, tu też pewnie orm. kʰałcʰr (słow. *soldъkъ jest związany z nazwą soli);
pol. dziewierz ‘brat męża’, litew. dieverìs, skr. devár-, gr. dāḗr, orm. taigr, stang. tācor, sgn zeihhur — łac. poklasyczne lēvir zam. *laevēr (*dāiwer-, *lāiwer-), litew. láiguonas ‘brat żony, szurzy’;
pol. gówno, gr. boũs ‘bydlę, wół, krowa’, ang. cow, niem. Kuh, skr. gáuḥ, orm. kov, łot. gùovs — pol. wół, zob. niżej
pol. ikra ‘jaja ryb’, ‘łydka’ oraz kra (drobny lód podobny do ikry?), litew. ìkrai, ir. iuchair; zapewne związane z łac. jecur ‘wątroba’, gen. jecinoris, gr. hẽpar, gen. hḗpatos, lit. jãknos, dial. ẽknos, ãknos, skr. yákr̥t, gen. yaknás, aw. уākаrə — orm. leard, prus. lagno, ang. liver < PG *lifar (*ikʷr-, *jekʷr-, *jekʷn-, *lekʷn-, *lepor-); tu może też het. lišši- ‘wątroba’; w wyrazie tym zachodzi również oboczność labiowelarnej i wargowej, zob. niżej
pol. jaskółka, cz. vlaštovka, słwc. lastovička, ros. lastka, lastočka (*dhlaHsk-); zob. o innych problemach z tym wyrazem;
pol. jaszczur, jaszczurka, ros. jaščer, zestawia się z łac. lacerta i gr. drákōn ‘smok, wąż’, por. wahania w przykładzie „łza”; wyraz słow. może też być zapożyczony; ciekawe mogą być dalsze związki tego wyrazu;
pol. jelito, dial. lelito, wyraz bez powszechnie uznanej etymologii, może być pożyczką północnokaukaską, zob. niżej
pol. język, PS *ęzy, a także ozór z niejasnym o-, prus. insuwis, litew. liežùvis, wed. juhū́-, skr. jihvā́, aw. hizvā- (ż), hizū- (m), orm. lezu, osk. fanguuam (< *dh-), stłac. dingua, łac. lingua ‘język’ oraz gingīva ‘dziąsło’, toch. A käntu ‘język’, stir. tengae oraz ir. ligur, śwal. tafawt, tauawt (*tn̥ǵhwāt-), goc. tuggo, sgn zunga, niem. Zunge, ang. tongue, gr. glõtta, glõssa ‘język’, joń. glássa, alb. gjúhë ‘język’ (*dln̥ǵhuH-); od tego samego rdzenia mogą pochodzić gr. glṓks, pl. glõkhes ‘ości kłosów’, glōkhī́s, gen. glōkhĩnos ‘koniec, języczek, czubek’, pol. głóg; nadto PG *tal-, *talj-, *talk-: szw. tala ‘mówić’, ang. tell ‘powiedzieć’, talk ‘mówić’, niem. zählen ‘liczyć; zaliczać się’, zahlen ‘płacić’, być może związane z łac. dolus ‘podstęp, oszustwo’, gr. dólos ‘t.s.’ oraz orm. toł ‘linijka tekstu’; odlegle spokrewnione jest także tur. dil ‘język’, od pokr. wyrazu turkijskiego zapożyczono tłumacz;
pol. kłak, wilkołak, stpol. też wilkołek, D wilkołka, cz. klk, vlkodlak, stcz. tlaka ‘zarost jako oznaka dojrzałości’, s-ch. dlaka ‘włosy, sierść’, PS *klъkъ, *tlъkъ, *klakъ, *tlakъ, prus. clokis ‘niedźwiedź’, litew. lokỹs ‘t.s.’, łot. lâcis ‘t.s.’, zach.-bałt. toponim Tlokunpelk ‘niedźwiedzie bagno’ (*tlāk-);
łac. larix, gen. laricis ‘modrzew’, stir. daurde, dairde ‘dęby’, śir. dair, gen. darach ‘dąb’ oraz daur, gen. daro ‘t.s.’ (< *darik-, *daru-);
łac. laurus ‘wawrzyn’ (por. niereg. zapożyczenie laur- → *vavr-), gr. láphnē, dáphnē, daúkhna, daukhmós ‘t.s.’, daũkos ‘marchew’;
pol. leszcz, stpol. też kleszcz, ros. leszcz, ukr. liszcz, stcz. dlešč, cz. dlešec < *tlěščь (może związane z klaskać, cz. tleskati < *tlēsk-);
pol. swoboda, swój, osoba, się — pol. dial. słoboda, ang. self;
pol. wesz — ang. louse, zob. też tutaj
pol. wydra, litew. ū́dra, ang. otter, gr. hýdrā ‘wąż wodny’ — łac. lutra ‘wydra’, zob. też tutaj

W łacinie spotykamy ponadto przykłady wewnętrznego -l-, któremu odpowiada -d- w innych językach. Podejrzewano tu wpływ sabiń., dziś możliwość taką się wyklucza.

łac. Capitōlium, arch. Capitōdium;
łac. cōnsūl, gen.sg. cōnsulis ‘konsul’, prawd. związane z sedēre ‘siedzieć’;
łac. impelīmenta (pl.) ‘pakunki, bagaż’ obok impedīmenta;
łac. mālus (< *mādus < *masdus) ‘maszt, belka’, por. ang. mast;
łac. olēre ‘pachnieć’, olfacere ‘wydawać zapach’, olor ‘zapach’, por. odor, odōs ‘węch, zapach’, odefacere, gr. ódō ‘wydzielam zapach’, odmḗ ‘zapach’, orm. hot ‘zapach’, litew. úosti ‘pachnieć’;
łac. solium ‘siedziba, tron’, sella ‘miejsce do siedzenia’, gr. lakoń. hellā́ ‘t.s.’, por. sedēre ‘siedzieć’, gr. att. hédrā ‘miejsce do siedzenia’, sgn sethal, goc. sitls, snord. setr, gal. sedlon, pol. siodło;
łac. ūlīgō ‘wilgoć, bagno’, por. ūdus ‘wilgotny, mokry’ (obok *wed- można zrekonstruować szereg IE rdzeni związanych z wilgocią: *wegʷ-, *welk-, *welg-, *wep-, *wer-, *weis-, *wleikʷ-; co do ostatniego, por. stir. fliuch ‘wilgoć’, łac. liquidus ‘płynny, płynący’);
łac. Ulixēs, Ulyssēs ‘Odyseusz’, por. gr. Odysseús; tutaj -l- występuje także w obocznych postaciach gr.: Olytteús, Olysseús, Ōlyksḗs, Oulikseús.

Wymiana spółgłosek zwartych o różnym miejscu artykulacji

W pewnych językach indoeuropejskich dawne labiowelarne *kʷ, *gʷ, *gʷh regularnie przeszły w labialne *p, *b, *bh (lub ich kontynuanty), w innych językach zachowała się odrębność obu szeregów spółgłosek. Istnieją jednak wyrazy, w których labialna w jednych językach odpowiada labiowelarnej w innych językach, mimo że nie jest to uzasadnione regułami fonetycznymi. Zdarza się nawet, że zamiast labiowelarnej występuje czysta welarna lub palatalna, albo odpowiedniość *tw : *p. Typu wypadki objaśnia się na ogół asymilacją lub dysymilacją. Porównania języków nostratyckich i rozwój językoznawstwa porównawczego dalekiego zasięgu podważyły jednak niektóre tradycyjne rekonstrukcje i objaśnienia.

*gʷelH- ~ *belH- ~ *pelH- ~ *welH- ~ *HʷelH-: gr. boúlomai ‘chcę’, boulḗ ‘wola’, gr.dor. dḗlomai — łac. dēbilis ‘słaby’, gr. bélteros ‘lepszy’, dniem. fryz. pal, pall ‘silny, srogi’, skr. bála- ‘siła’, ros. bol′šój ‘duży’, pol. Bolesław — łac. polleō ‘jestem mocny, potężny’ (możliwe, że jest związane z *plH- ‘pełny’, łac. plēnus, albo też zostało przekształcone pod wpływem tego rdzenia) — toch. B walo ‘król’, łac. volō ‘chcę’, valeō ‘jestem silny, zdrowy’, validus ‘silny’, stirl. fallnaithir ‘panuje’, wal. gwaladr ‘władca’, gr. lõ ‘chcę, pragnę’ (< *wlō), ang. will ‘wola’, wield ‘dzierżyć, rządzić’, skr. vára- ‘wybór, pragnienie’, łot. vaļa ‘siła, porządek’, litew. veldė́ti ‘dziedziczyć’, valdýti ‘rządzić’, vélti, pavélti ‘chcieć, woleć’, scs. vlasti, vladǫ ‘władać’, velěti ‘chcieć, pragnąć, rozkazywać’, ros. velét′ ‘rozkazywać’, pol. władać, włodarz, włość, wola, woleć, wolny — het. hullezi ‘pokonuje, roztrzaskuje’; zob. też wyżej o oboczności *gʷ- ~ *w- w tym rdzeniu;
*gʷouH- ~ *bouH- ~ *wouH-: het. *guwau ‘bydlę, wół, krowa’, toch. A ko, stir. bó, gr. boũs, ang. cow, niem. Kuh, skr. gáuḥ, orm. kov, łot. gùovs, pol. gówno, stwal. stkorn. buch, nwal. buwch, bret. buc’h (< *boukkā), por. sum. gudgu₄ ‘bydło’; może też łac. vacca — łac. bōs — skr. vaśā ‘krowa’, może pol. wół; zob. tutaj i tutaj
*gʷhenH- ~ *bhenH-: het. kuenmi ‘biję’, gr. theínō, skr. hanti ‘bije’, łac. dēfendō ‘bronię’, litew. gìnti, ginù ‘zabraniać’, pol. żąć, żnę, żądło — gr. patrophoneús ‘zabójca czyjegoś ojca’, stang. brōþorbana ‘zabójca czyjegoś brata’, bana ‘zabójca’, benn ‘rana’, goc. banja ‘t.s.’;
*gʷher-men- ~ *bher-men-: stir. gruth ‘ser, twaróg’ (< *gʷhr-tu-), łac. fermentum ‘ferment; drożdże’ — stang. beorma ‘zaczyn, drożdże, piana’, ang. barm ‘drożdże piwne’;
*ǵhwer- ~ *bher-: łac. ferus ‘dzikie zwierzę’, gr. thḗr, litew. žvėrìs, pol. zwierz, zwierzę — stang. bera ‘niedźwiedź’, ang. bear, sgn bero, niem. Bär, stnord. bjǫrn, bersi, bassi;
*Hakʷ- ~ *Hap-, *wap- ~ *Hab-: łac. aqua ‘woda’, goc. aƕa ‘rzeka’, stisl. ó̦, stang. ēa, sgn aha, niem. Ache, stisl. ey ‘wyspa’, stfryz. ei-land, stsas. íeg, sgn ouwa, -awa, niem. Aue ‘podmokła łąka’, Scandin-avia (PG *ahwjō), ros. Oká, stisl. ǽgir (*ēkʷjós) ‘bóg morza’, stang. ǣg-weard ‘straż na morzu’, ēagor ‘morze, przypływ’; skr. kām ‘woda’, dac. koadáma ‘rdest’ (*kʷa-dhēmn̥), pol. Kwa (z ilir.), het. ekuzi ‘pije’, toch. yok-tsi ‘pić’ — het. hap-, hapa- ‘rzeka’, toch. āp- ‘woda, rzeka’, skr. ap-, āp- ‘woda’, dvīpá- ‘wyspa’, łac. Āpulī, gr. Mess-apía ‘Międzyrzecze’, ḗpeiros ‘ląd’, prus. ape ‘rzeka’, sgn uover ‘brzeg’, niem. Ufer, stang. ōfer, nord. haf ‘morze’, niem. Haff ‘zatoka’ — skr. vāpī- ‘podłużny staw’, ligur. Vappincum, litew. ùpė ‘rzeka’, prus. wupyan ‘chmura’, scs. vapa ‘jezioro’ (*wōpā); het. wappu- ‘brzeg rzeki, wadi’ — łac. amnis ‘rzeka’ (*abnis), stir. ab (*aba), abann, wal. afon, gal. Abona, łot. Abava; zob. wyżej i tutaj; dane zewnętrzne zdają się sugerować, że chodzi tu o 2 lub nawet 3 odrębne rdzenie nostratyckie (*ˁEḳu, *HVṗV, *ˀVpV, np. lezg. qʷa- ‘ssać, pić’, tur. ak- ‘płynąć’, fiń. joki ‘rzeka’, tamil. uku- ‘upadać, być przelanym, umierać’ — sttur. op- ‘ssać, łykać’, mong. uu- ‘pić’, kurukh opnā ‘moczyć’, czukocki əpáw- ‘pić’, PU *EptV ‘powódź’);
*Hjorḱ-, *Hirḱ- ~ *ghirḱ- ~ *dorḱ-: łac. ircus ‘kozioł’, wal. iwrch ‘kozioł sarny’, gr. dzórks ‘kozioł’, Hezych.pl. íorkes, íyrkes ‘jelenie, sarny, gazele’, sgn irah, orm. ors ‘polowanie, łowy’ — łac. hircus ‘kozioł’ — gr. dórks;
*jekʷ-r/n-, *jēkʷ-r/n-, *lekʷ-n- ~ *lep-r-: łac. jecur ‘wątroba’, gr. hẽpar (z długą samogłoską!), lit. jãknos, prus. lagno, skr. yákr̥t — orm. leard, ang. liver < PG *lifar; zob. wyżej o problemach z nagłosem tego wyrazu; dla stadium nostr. rekonstruuje się postać *ńVḳV, np. sttur. jaqrı ‘łój, tłuszcz’, komi ńök ‘mlecz rybi’, grenl. niqi ‘mięso’, ale z uwagi na znaczenie wyraz IE może być też pożyczką północnokaukaską: awar. ṭul ‘wątroba’, andyjski reliƛ:i, achwachski riƛ̣eƛ:i, dial. riṭajiƛ:i, bagwalalski leleʎ:, godoberyjski leliƛa, lacki t:iliḳ, lezg. leq̇, burusz. tal, sinokauk. *Hƛ̣älV́; ze źródła północnokaukaskiego jest prawdopodobnie zapożyczone także jelito, dial. lelito, uważane za wyraz ciemny (bez etymologii);
*kor- ~ *par-: gr. kórnops ‘szarańcza’ — párnops;
*ḱorH-bh- ~ *ḱro-bh- ~ *ḱorH-k- ~ *ḱorH-n- ~ *ḱorw- ~ *ḱor-n- ~ *wor-n- ~ *worH-n-: gr. hesych. kóraphos (nazwa ptaka) — stnord. hrafn ‘kruk’, stang. hræfn, ang. raven, sgn hrabo, rappo, niem. Rabe — gr. kóraks, litew. šárka ‘sroka’, s-ch. svrȁka, ros. soróka, pol. sroka ~ gr. korṓnē ‘wrona’ — łac. corvus ‘kruk’ — łac. cornīx ‘wrona’ — litew. var̃nas ‘kruk’ — litew. várna ‘wrona’, pol. wrona;
*kʷap-, *kʷup- ~ *pap-: gr. kýpeiron ‘cibora (Cyperus longus)’, kýperos (→ łac. cyperus), kýpairos ‘t.s.’, kypárittos, kypárissos ‘cyprys’, Kypharissía (nazwa własna), łac. cupressus ‘t.s.’, gr. kýpros ‘henna (Lawsonia inermis)’, pol. koper, pokrzywa < *koprzywa, por. Koprzywnica — pápȳros ‘papirus’ (otrzymywany z pokrewnego gatunku Cyperus papyrus); prawdopodobnie chodzi o zapożyczenie z języka nieindoeuropejskiego, por. hbr. gōfer ‘cyprys’, kōfer ‘henna’;
*kʷrd- ~ *gʷrendh- ~ *gʷhren-, *gʷhrend- ~ *ḱērd-, *ḱrd-, *ḱred- ~ *ǵhord-, *ǵhrd- ~ *wraH₂d-, *wrH₂d-: skr. kārdi- ‘serce’ — pol. serce, scs. srьdьce < PS *sьrdьce, prus. seyr, litew. širdìs, łot. sirds ‘serce, odwaga, złość’, skr. śraddhā- ‘zaufanie, poświęcenie’, goc. haírtō ‘serce’, niem. Herz, ang. heart, łac. cor, gen. cordis, stir. cride, ir. croidhe, gr. kardía, hom. kẽr, orm. sirt, het. karz, kard, kir, gen. kartijaš — skr. hr̥d-, aw. zərəd-, gr. khordḗ ‘jelito, struna, kiełbasa’ — ros. grud′ ‘pierś’, stpol. grądź, PS grǫdь, łac. grandis ‘wielki’, gr. brénthos ‘pycha’, orm. argand ‘odmęt’ — gr. phrḗn, gen. phrenós ‘przepona, dusza, duch, umysł, serce’, phrázomai ‘myślę, rozważam’, aor. péphrade — …
*kʷekʷ- ~ *pekʷ- ~ *kʷep- ~ *kep- ~ *pep-: łac. coquō ‘piekę, gotuję’, prae-cox ‘przedwcześnie dojrzały’, wal. poeth ‘gorący’, pobi ‘piec’ — pol. piec, piekę, piecze, pot (*pokʷ-to-), alb. pjek ‘piekę’, skr. pácati ‘piecze, gotuje’, pácyate ‘dojrzewa’, pakvá- ‘gotowany, pieczony, dojrzały’, toch. päk- ‘gotować, wrzeć, dojrzewać’, orm. hach ‘chleb’ (*pokʷti-), gr. péssō, péttō ‘daję dojrzeć, gotuję, piekę, żywię’, stang. ā-figen ‘pieczony’ — litew. kèpti, kèpa, kẽpė ‘piec’ (*kʷop-) — gr. arto-kópo-s ‘piekarz’ — gr. peptós ‘ugotowany’, pémma ‘pieczywo’, pépeiros ‘dojrzały’ (*pep-, nie *pekʷ-, gdyż w gr. *kʷ > t przed e oraz *kʷ > k przed spółgłoską); dane zewnętrzne wskazują na *pekʷ- jako postać pierwotną, np. ewenk. heku ‘gorący’, mandż. fakan ‘gorąco’, ulcz. pukeuli ‘gorący’, pē̂kki- ‘wypiekać’, koreań. phuk-ha- ‘ciepły (o pogodzie)’, ural. *päkkV ‘gorący’ (w lapoń. i ngan.), tamil. pakal ‘dzień’, swań. -puḳv-, -pḳv- ‘suszyć’, berb. *fuk- ‘słońce’, stchiń. *bhākʷ ‘wystawiać na słońce’, burusz. -poq- ‘gotować mleko’ (< PSK *ṗV́gwV lub *ṗV́ḳwV); istniał też IE rdzeń *bhōg- o podobnej strukturze, z którego gr. phṓgō, phṓgnytai ‘piec, wypiekać’, stang. bacan, ang. bake, niem. backen (< PG *bak-a-, *bak-ō-, *bakk-a-), także mający etymologię zewnętrzną: tur. bu ‘aromat’, buğu ‘para’, turkm. būɢ, mong. baagi ‘dymić’, ewenk. buγar ‘spalony las’, jap. wàk- ‘gotować’ (< PA *bū́gà), gruz. bug- ‘spalać’, bgol- ‘gotować’, bgal- ‘spalać’, arab. buˁkūk-at- ‘gorąco’, ketyjski bɔˀk ‘ogień’;
*kʷenkʷe ~ *penkʷe ~ *pempe: łac. quīnque ‘5’, gal. pempe, wal. pump (w językach brytońskich i w galijskim dawne p zanikło, natomiast *kʷ rozwinęło się w nowe p), stir. cóic, litew. kùmštis ‘pięść’, prus. kuntis — pol. pięć (*penkʷtis), pięść, litew. penkì ‘5’, gr. pénte, skr. pañca, aw. panča, oset. fondz, pers. panj, alb. pesë, orm. hing, toch. A päñ, toch. B piś, het. panta — gr. eol. pémpe ‘5’, gr. pémptos ‘piąty’, osk. pompe, goc. fimf, niem. fünf, ang. five; dane zewnętrzne nie są jednoznaczne, formy turk. (prbłg. bial, czuw. pillĕk, tur. beş ‘5’) mogą być starymi zapożyczeniami z IE, być może istnieje też związek (genetyczny?) z formami sinokaukaskimi (*xŋwä́HV): stchiń. *ŋhāˀ ‘5’, tybet. lŋa, płn.-kauk. *f_ɦä̆, czeczeń. pẋiˀ, awar. š:ú-go, chinaług pxu, ubychski š́xə; liczebnik ‘5’ wydaje się związany z nazwą pięści: pol. pięść, litew. kùmstė, stang. fȳst, ang. fist, niem. Faust (*p^enkʷsti-), a także gr. pygmḗ, łac. pugnus, z nawiązaniami zewnętrznymi: fiń. panka ‘patyki miotły, uchwyt kądzieli’; podobieństwo morfologiczne i semantyczne do arcz. ẋ:iḳ ‘pięść’, bagwalalski hunḳa ‘t.s.’ i innych form płn.-kauk. (*fimḳwV) sugeruje zapożyczenie do IE;
*kʷerH- ~ *perH- ~ *kerH-: łac. quercus ‘dąb’, wenet. Quarquēni (etnonim), walij. perth ‘żywopłot’ (*kʷerkʷ-t-?) — pol. piorun, litew. perkū́nas, ‘imię boga’ i ‘piorun’, stisl. Fjǫrgynn (m) i Fjǫrgyn (ż), fjǫrr ‘drzewo’, fura ‘sosna’, goc. fairƕus ‘świat’, faírguni ‘góry pokryte dąbrową’, stang. firgen ‘t.s.’, feorh ‘życie’, furh ‘jodła’, ang. fir, sgn ferah ‘życie’, forha ‘sosna’, niem. Föhre ‘t.s.’, Forst ‘bór’, gal. hercos ‘dąbrowa’, het. perunaš ‘skała’, trac. peru, alb. Perën-, perëndí ‘bóg piorunów’, skr. paru-, parvata ‘góra’, parkatī- ‘święte drzewo figowe’, aw. Piran (bohater), toch. pāreṃ ‘skała, kamień’, łac. papāver ‘mak’, rumuń. paparună, pirpirune — grec. keraunós ‘błyskawica’; dane zewnętrzne sugerują pierwotne *ṗVrVˁ ‘góra’, np. tur. ör ‘w górę’, turkm. ȫr- ‘podnosić się’, mong. oroj, orgil ‘szczyt, ciemię’, mandż. foron ‘lok, kępka włosów’, orokijski poron ‘ciemię’, tamil. paral ‘kamyk’, arab. faraˁa ‘wspinać się’, egip. fˀj ‘wznosić, podnosić’, zob. też wyżej
*kʷleu- ~ *pleu-, *pul-: skr. klóman-, kloma- ‘prawe płuco’ — pol. płuco, cz. plíce (lm), scs. plušta, pljušta (lm), prus. plauti, litew. plaũčiai, łot. plàušas, plaûkšas, gr. pléumōn, pnéumōn, łac. pulmō; dane zewnętrzne sugerują postać z *p-, np. śrmong. xeligan ‘wątroba’, ewenk. hēlbu- ‘być w ciąży’, koreań. pä ‘brzuch’, jap. hará, węg. bél ‘jelito’, tulu (drawid.) pallè ‘śledziona’, gruz. pilṭv- ‘płuca’, stgruz. pirṭv-, swań. ṗēršwd-a, ṗerešṭw-a; możliwe jednak, że wyraz IE jest zapożyczony z płn.-kauk. *q_wəlɵV(rV̅) / *ẋ_wəlɵV(rV̅) ‘płuca’, wówczas *kʷ jest pierwotne;
*kʷrd- ~ *gʷrendh- ~ *gʷhren-, *gʷhrend- ~ *ḱērd-, *ḱrd-, *ḱred- ~ *ǵhord-, *ǵhrd- ~ *wraH₂d-, *wrH₂d-: skr. kārdi- ‘serce’ — pol. serce, scs. srьdьce < PS *sьrdьce, prus. seyr, litew. širdìs, łot. sirds ‘serce, odwaga, złość’, skr. śraddhā- ‘zaufanie, poświęcenie’, goc. haírtō ‘serce’, niem. Herz, ang. heart, łac. cor, gen. cordis, stir. cride, ir. croidhe, gr. kardía, hom. kẽr, orm. sirt, het. karz, kard, kir, gen. kartijaš — skr. hr̥d-, aw. zərəd-, gr. khordḗ ‘jelito, struna, kiełbasa’ — ros. grud′ ‘pierś’, stpol. grądź, PS grǫdь, łac. grandis ‘wielki’, gr. brénthos ‘pycha’, brénthina ‘korzenie, przy pomocy których kobiety zabarwiają na czerwono swoje policzki’, orm. argand ‘odmęt’ — gr. phrḗn, gen. phrenós ‘przepona, dusza, duch, umysł, serce’, phrázomai ‘myślę, rozważam’, aor. péphrade, wal. greddf ‘instynkt’ — gr. rhíza ‘korzeń’, lesb. brísda, myc. wriza, goc. waúrts ‘korzeń’ (< PG *wurti-), stnord. urt ‘zioło’, stang. wyrt ‘zioło, roślina’, ort-ġeard ‘sad, ogród’, ang. wort ‘brzeczka’, orchard ‘sad’, sgn wurz ‘korzeń, zioło, przyprawa’, gr. rhā́dīks, gen. rhā́dīkos ‘konar, gałąź’, rhádamnos, rhódamnos ‘gałązka’, eol. oródamnos, gr. rhádamon ‘łodyga, latorośl’, rhadinós ‘giętki, wiotki’, rhodanós ‘t.s.’, rhadalós ‘t.s.’, łac. rādīx ‘korzeń’, rāmus ‘konar, gałąź’, radius ‘pręt, szprycha, promień’, wal. gwreiddyn ‘korzeń’, gwraidd ‘korzenie’, gwrysg ‘gałęzie’, korn. gwreydh ‘korzeń’;
*sḱeHgʷ- ~ *sḱeHb-: skr. chāga- ‘koza’ (por. wyżej) — ang. sheep ‘owca’ < PG *skǣpa-;
*tworḱ- ~ *porḱ-: sir. torc ‘wieprz’, wal. twrch, aw. θβərəsa- < *turḱ- — litew. par̃šas ‘prosię’, PS *porsę, pol. prosię, sgn farah, łac. porcus;
*ukʷnó- ~ *upnó- ‘piec’: szw. ugn — stang. ofen, sgn oven; od tego samego rdzenia łac. aula, ōlla ‘garnek’;
*wlkʷo- ~ *wlpo- ‘wilk’: toch.B walkwe, gr. lýkos (z przestawką *lu- < *wl-), stnord. ylgr ‘wilczyca’, pol. wilk < *vьlkъ — łac. lupus, ang. wolf < PG *wulfaz.

Ruchome samogłoski protetyczne

Samogłoski protetyczne, występujące zwykle w grece, ormiańskim i albańskim, interpretowane są jako ślad po laryngalnej. Objaśnienie to traci na wyrazistości, gdy obok spodziewanych form z samogłoską występują także formy bez samogłoski (w językach, które samogłoskę mieć powinny). Przykłady:

gr. aéksō ‘pomnażam, zwiększam, rosnę’ (< Hweksō), pol. owoc (< *Hwokti-) — goc. wahsjan, skr. vakṣ-, ukṣati (oraz z inną wokalizacją: gr. aúksō, łac. augeō, goc. aukan, skr. ójas ‘siła’, aw. aojah, litew. áugti);
gr. akoúō ‘słucham’ (< *Hkous-) — gr. koeō ‘słyszę, zauważam, uczę się’, koãi ‘słyszy’ (< *keuH-), łac. caveō ‘uważam, strzegę się’, gr. thyo-skóos ‘kapłan obserwator ofiary’ (< *skou-);
gr. aleíphō ‘namaszczam’ — gr. liparós ‘namaszczony’, lípos ‘tłuszcz’, goc. bileiban ‘przylegać’, sgn bilīban ‘pozostać’, skr. limpati ‘smaruje; przylega, tkwi’, ripra- ‘brud, odchody’, litew. lìpti, limpù ‘przylegać, być lepkim’, scs. prilьpěti ‘uwięznąć, tkwić, przylepić się’, pol. lepić;
gr. aleítēs ‘złoczyńca, winny’, alitrós ‘rozbójnik, przestępca’ — niem. Leid ‘ból, cierpienie, żal, krzywda’, snord. leiðr ‘natarcie, atak’ (PG *laiþa-);
gr. alineĩn ‘osłabiać’, alinós ‘słaby’ — leptýnō ‘osłabiać’;
gr. alī́nō ‘namaszczam’ (< *alinjō) — łac. linō;
gr. amaldýnō ‘zmiękczam’ — gr. malakós ‘miękki’, łac. mollis, pol. młody;
gr. amaurós ‘rzadko widywany, nikły, ciemny’ — gr. maũros, maurós ‘t.s.’;
gr. amélgō ‘doję’ — toch.A mālkant, łac. mulgeō, śir. bligim, sang. melcan, alb. mjel, litew. mélžu, scs. mlъzǫ;
gr. amérgō ‘zrywam’ — gr. mórksanto ‘zerwał dla siebie’;
gr. anepsiós ‘krewny, kuzyn’ — łac. nepōs ‘wnuk, siostrzeniec’, skr. napāt, aw. naptiia ‘potomek’, scs. netii ‘siostrzeniec, bratanek’;
gr. anḗr ‘mężczyzna’ — sabiń. nerō;
gr. ánthrōpos ‘człowiek’ — gr. drṓps;
gr. arḗgō ‘pomagam, wspieram’ — sgn geruohhen ‘troszczyć się’, stsaks. rokjan, stnord. rǿkja, nider. roekeloos ‘bez opieki’;
gr. árya, kárya ‘orzechy’, alb. arrë ‘orzech’, scs. orěxъ, pol. orzech — litew. ríešas;
gr. askarízō ‘skaczę’ — gr. skaírō;
gr. aspaírō ‘dyszę’ — gr. spaírō, łac. spirō;
gr. astḗr ‘gwiazda’ — łac. stella, niem. Stern, ang. star;
gr. astralós ‘szpak’ — łac. sturnus;
gr. astraphís, ostraphís ‘rodzynek’ — gr. staphís, staphílē;
gr. athrḗnē ‘truteń’ — stang. dran, ang. drone, litew. trãnas ‘truteń’, pol. truteń; por. inne postacie
gr. eédna ‘wiano’ — gr. hédna ‘wiano’, anáednos ‘będący bez wiana’;
gr. eérgō ‘pracuję’ — gr. ergázomai, ang. work, niem. Werk;
gr. eíkosi ‘20’ — łac. vigintī;
gr. ekeĩ ‘tam, tamże’ — gr. keĩ;
gr. ekhthés ‘wczoraj’ — gr. khthés, łac. herī;
gr. elakhýs ‘mały’, elaphrós ‘lekki, szybki’ — gr. lákheia ‘lekka’, toch.B laṅkutse ‘lekki’, sir. laigiu ‘mniejszy, gorszy’, łac. levis, goc. leihts, ang. light, sgn lungor ‘szybki’, sang. lungre ‘szybko’, skr. laghú-, raghú- ‘lekki, szybki, mały’, litew. léngvas ‘lekki’, scs. lьgъkъ, pol. lekki;
gr. eleútheros ‘wolny’ — łac. līber, pol. lud, niem. Leute;
gr. eréptomai ‘skubię’ — łac. rapiō;
gr. ereúgomai ‘rzygam’ — łac. rūctō;
gr. erythrós ‘czerwony’ — łac. ruber;
gr. ethélō ‘chcę, życzę sobie’ — gr. thélō;
gr. ikhthỹs ‘ryba’ — litew. žuvìs, pol. dzwono;
gr. iktĩnos ‘kania’ — ktī́s ‘kuna’;
gr. Obriareús — gr. Briareús;
gr. odoús ‘ząb’ — łac. dēns, D dentis, pol. dziąsło;
gr. omeíkhō ‘sikam’ — łac. mingō;
gr. omíkhlē ‘mgła’ — pol. mgła;
gr. omórgnymi — skr. mā́rjmi, mrjánti ‘ścierać’;
gr. óneidos ‘wstyd’ — niem. Neid ‘zazdrość’;
gr. ónoma ‘imię’, lakoń. ényma — łac. nōmen;
gr. orégō ‘wyciągam’ — łac. regō.