Pierwsza wersja tekstu była publikowana na witrynie internetowej Slavinja.
Artykuł został opublikowany także na witrynie eioba.
Wersja z 2013-10-06

Grzegorz Jagodziński

Koncepcje pochodzenia Słowian

0 – 1 – 2 – 3 – 4 – 5 – 6

Pytanie, gdzie zamieszkiwali Słowianie w okresie poprzedzającym ich pojawienie się na kartach historii, wzbudzało i wciąż wzbudza wielkie emocje.

Dla przypomnienia: pierwotne siedziby Słowian lokalizuje się:

1. w Polsce, ewentualnie także na Wołyniu i Podolu (koncepcja autochtonistyczna),
2. na Środkowym Podnieprzu (między Kijowem a Mohylowem – koncepcja Godłowskiego),
3. między Wołgą a Uralem, potem przez 100 lat jak w pkt. 2 (koncepcja Czupkiewicza),
4. nad Jez. Aralskim (do ok. 350 n.e.), potem najechali Europę jako Hunowie (koncepcja Bańkowskiego – „Etymologiczny słownik języka polskiego”).
   Dodatkowo zakłada się niekiedy, że:
   1. plemiona sarmackich Antów, Serbów i Chorwatów (konni pasterze, „ochroniarze”) dołączyły do Słowian (rolnicy, piechota), w wyniku czego powstała kultura mieszana przypominająca stosunki między Fulbe a Hausa w Afryce;
   2. brak (rozpoznanych) Słowian przed 400 r. n.e. oznacza, że byli oni wtedy jedną z grup bałtyjskich, zapewne skrajnie południową; dorzecze Dniepru w starożytności było zamieszkałe przez zróżnicowane grupy mówiące językami bałtyjskimi („Borystenidzi”), ich południowa peryferia została ok. 300–400 n.e. zmieszana z Sarmatami (?) i uformowała się w nowy ekspansywny etnos znany jako Słowianie.
   Wypada wymienić tu jeszcze 3 nowsze koncepcje:
5. wg Gołąba:
   • praojczyzna w górnym dorzeczu Donu do 1000 p.n.e.,
   • pobyt nad środkowym Dnieprem,
   • po inwazji Scytów (700 p.n.e.) od Odry po Don,
6. wg Martynowa:
   • etap protosłowiański w zach. części terytorium Bałtów (XII w. p.n.e.),
   • oddziaływania substratu italskiego, wytworzenie kultury łużyckiej,
   • etap prasłowiański: oddziaływania irańskie (V w. p.n.e.),
   • osiągnięcie zachodniej granicy na Odrze (V-III w. p.n.e.),
   • kontakty z Celtami w okolicach Wrocławia (III w. p.n.e.),
   • początki n.e.: rozszerzenie obszaru słowiańskiego po Prypeć.
7. wg Trubaczowa: praojczyzna Słowian nad środkowym Dunajem.

Aby ocenić prawdopodobieństwo słuszności tych koncepcji, zacznę od przedstawienia listy przesłanek, na razie bez względu na to, czy są prawdziwe. W oparciu o te przesłanki postaram się zaproponować następnie najlepsze rozwiązanie.

Przed przystąpieniem jednak do tych rozważań pozwolę sobie na niewielką dygresję. Otóż swego czasu Milewski twierdził, że na obszarze Polski południowej jest szereg nazw rzek o rodowodzie iliryjskim, podczas gdy Nalepa uważał, że takich nazw nie ma. Warto w tym miejscu podkreślić, że bezkrytyczne wymienianie istniejących, sprzecznych koncepcji jest niczym więcej jak przejawem hołdowania prymitywnemu autorytaryzmowi. Niezbędna jest analiza argumentów za oboma poglądami. Okazuje się, że praca Milewskiego jest późniejsza i że znajduje on nowe, prawdopodobne etymologie dla pewnych nazw, podczas gdy Nalepa cytuje stare i błędne. Warto z tej „anegdoty” wyciągnąć wnioski i samemu nie popełniać podobnych błędów.

FAKTY HISTORYCZNE

1. Słowianie nie byli znani Rzymianom.
2. Wisłę uważano za granicę między Germanią a Sarmacją.
3. Nie ma dowodów na obecność Słowian nad Jez. Aralskim.
4. Słowianami mogli być Neurowie Herodota.
5. Ok. 150 n.e. nad Wołgą (Rha) zamieszkiwali Souobenoi.
6. Słowianie nie są nigdzie opisywani jako lud typu stepowego.
7. W VI wieku masa Słowian kolonizuje wielkie obszary Europy.
8. Sarmaci znikają z historii, gdy pojawiają się w niej Słowianie.
9. Pozostałością ludu Antów są dziś kaukascy Adygejczycy.
10. Pewne ludy roztapiają się w masie Słowian w ciągu historii.

FAKTY ARCHEOLOGICZNE

1. Brak Słowian i pozostałości po nich w przeciwieństwie do Bałtów.
2. Na terenach Polski istniały kultury stworzone przez Germanów i inne ludy.
3. W okresie Wędrówki Ludów ziemie polskie uległy wyludnieniu.
4. Ogólny poziom kultury materialnej uległ znacznemu regresowi między V a VI w. n.e.

FAKTY LINGWISTYCZNE – ANALIZA JĘZYKA

1. Słowiańskie liczebniki 2, 3 i 4 różnią się od 5–10.
2. Słowo oznaczające kawałek drewna etymologicznie znaczy „coś pływającego”.
3. Termin Slověni nie ma jasnej etymologii słowiańskiej.
4. Słowiańska nazwa konia była często używana.

FAKTY LINGWISTYCZNE – POKREWIEŃSTWO Z INNYMI JĘZYKAMI

1. Podobieństwa między bałtyjskim a słowiańskim są wg niektórych wtórne.
2. Słowiańskie (języki satəm) posiadają sporo wyrazów typu kentum.
3. Podobno bardzo liczne są zbieżności wyłącznie słowiańsko-germańskie.
4. Istnieją zbieżności słowiańsko-mesapijskie.
5. Istnieją zbieżności słowiańsko-ormiańskie.
6. Słowiański nie jest językiem mieszanym.

FAKTY LINGWISTYCZNE – KONTAKTY MIĘDZY JĘZYKAMI

1. W słowiańskim istnieją zapożyczenia germańskie.
2. W słowiańskim istnieją zapożyczenia łacińskie.
3. W słowiańskim istnieją zapożyczenia irańskie.
4. w jęz. bałt. istnieją terminy zbieżne z irańskim, a nieobecne w słowiańskim.
5. Znane są zapożyczenia trackie, greckie i celtyckie w dawnym słowiańskim.
6. Istnieją poglądy, że w języku prasłowiańskim były pożyczki uralskie.
7. Istnieją poglądy, że w języku prasłowiańskim były pożyczki ałtajskie (głównie turkijskie).
8. Hunowie podobno używali słowiańskich słów medos i strava.

FAKTY LINGWISTYCZNE – NAZWY GEOGRAFICZNE

1. W starych nazwach rzek polskich brak jest germańskiej przesuwki spółgłosek.
2. Nazwy rzek polskich w większości nie są słowiańskie.
3. Nazwa Wisły została zapożyczona przez Germanów od Bałtów, a nie od Słowian.
4. Nazwy rzek w środkowym i górnym dorzeczu Dniepru są bałtyjskie, nie słowiańskie.
5. Nazwy typu Zarzecze, Zagórze mogą wskazywać na kierunek migracji Słowian.

FAKTY LINGWISTYCZNE – INNE NAZWY WŁASNE (np. plemienne)

1. Nazwy plemion słowiańskich powtarzają się na różnych obszarach.
2. Nazwy „Antowie”, „Serbowie” i „Chorwaci” to plemienne nazwy sarmackie.
3. Polska szlachta miała zagadkowe nazwy osobowe i herbowe.
4. Słowianie używali imion dwuczłonowych – życzeniowych.

ZAGADNIENIA SPECJALNE

1. Słowian w pewnych źródłach określa się jako Wenetów.
2. Ważne wydarzenia we wczesnej historii Słowian.

UWAGA: Dodatkowe argumenty mogące pomóc w dyskusji nad omawianym problemem są niezwykle mile widziane!

• aaa