Wersja z 2007-07-29
English version • Wersja dwujęzyczna • Bilanguage version
Powstanie tej strony umożliwiła Sonja Wölke, która zarówno służyła mi informacjami na temat języków łużyckich, jak i zechciała udostępnić mi skany materiałów z podręcznika języka dolnołużyckiego:
który można nabyć tutaj. Z podręcznika tego pochodz± zamieszczone poniżej przykłady.
| A | B | C | Č | Ć | D | E | Ě | F |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a | bej | cej | čet | ćej | dej | ej | ět | ef |
| G | H | I | J | K | Ł | L | M | |
| gej | ha | i | jot | ka | eł | el | em | |
| N | Ń | O | (Ó) | P | R | Ŕ | S | © |
| en | ejn | o | — | pej | er | ejŕ | es | eą |
| ¦ | T | U | W | Y | Z | ® | ¬ | |
| ¶ej | tej | u | wej | y | zet | ľet | Ľej | |
Uwagi:
Zasady wymowy |
Przykłady |
| W języku dolnołużyckim występuje twarda i miękka wymowa spółgłosek. Wymowa miękka spółgłosek b, m, p, r obowi±zuje przed i, j, ě. | bi¶, bibuą, biblija, běły, bědny, zaběgnu¶, bjachaŕ, njebjo, sebje, mica, miły, mimo, měch, měso, měri¶, mjena¶, smjer¶, mjasec, łamjo, drěmju, rigota¶, rica¶, burik, rěd, rědny, krě, rjagota¶, rje¶az, mórjo, Ľerjo se, wórju |
| Poza tym występuje wymowa twarda. Twarde r wymawiane jest jako językowe [r] lub języczkowe [ʀ]. | baba, baran, bedło, bubon, byk, beton, słaby, Błota, zbada¶, broľnja, mama, maza¶, mech, meąk, mokąy, mucha, mucny, mysli¶, zmysł, sam, bom, rada, wěra, rozym, ruka, ryba, rora, murka, nerka, měr, cukor, zrani¶, Bramborska |
| Spółgłoski f, g, k, l pozostaj± miękkie przed i, j, ě, e. | figa, fidle, filowa¶, telegrafěrowa¶, felowa¶, fejfa, na reliefje, p¶i ąefje, fjord, ginu¶, giľla, nogi, rogi, agěrowa¶, gerc, gelń, nage, gjarnc, gjarsć, gjaga¶, kisały, kiwa¶, měki, ąokěrowa¶, blokěrowa¶, keluch, słodke, kjarl, kjarchob, lipa, list, Lipsk, lini¶, lěgwo, lěwy, lěta¶, lěpąy, leluja, leja, lenu¶, lemjaz |
| Przykłady na wymowę tward±. | faraŕ, fora, futrowa¶, fyąta¶, flaąa, fromny, fryjny, girafa, telefon, relief, gano, gasa, Gogolow, guska, gusor, gyľa¶, gluka, głodny, groni¶, gna¶, glicka, kaza¶, kamuąk, kokot, skoka¶, kusack, dobytk, kuąk, krowa, knakota¶, zamknu¶, lampa, lan, laľa¶, lod, lom, balo, lud, luby, kowalnja, wugel, lylowy, lymjel |
| Litera h jest niema (nie oznacza żadnego dĽwięku) przed u, o, rzadziej przed a, y, nigdy przed e. | how, holi¶, Hochoza, hupa, hupac, Hus, hama¶, hapa, Haľow, hy¶, hytąka, hynĽi |
| Litera h przed e oznacza bezdĽwięczne słabe [ʰ]. | hela, heblik, hendryąki |
| Taka sama wymowa może wyst±pić i w innych wyrazach. | hama¶, hapa, Haľow, hy¶, hytąka, hynĽi, how, Hus |
| Litery c, č, d, dz, dľ, s, ą, t, tą, z, ľ oznaczaj± tylko spółgłoski twarde; polskiemu cz odpowiada często dolnołużyckie c. | caka¶, Cazow, cesa¶, cowa¶, Fryco, cu¶, rucka, noc, wěc, cło |
| Litery č, tą wymawiane s± tak samo jak polskie cz (tą pojawia się tam, gdzie w polskim jest tr), podobnie dľ, ą, ľ wymawiane s± jak polskie dż, sz, ż. | čaj, čajnik, česki, čeąćina, rědnučki, měkučki, małučko, laľčej, ¶ěľčejąy, tąawa, tąada¶, tąocha, tąubi¶, tąnarl, wutąoba, hytąka, kmótąa, bratą, wětą, Pětą, ąantk, ąery, ąorca, ąuflity, ąyja, ąkóda, ątapi¶, ąmara, luąt, póąk, ptaąk, bibuą, ruą, suą |
| Litery ć, dĽ, ¶, Ľ s± wymawiane podobnie jak w polskim, ponadto t¶ ma tak± sam± wymowę, jak ć. | sćena, sćina, ąćita¶, ąćuwa¶, lubosć, zawěsće, puąći¶, Ľowćo, lězć, dosć, błyąć, t¶asa¶, t¶apa¶, t¶eńt¶li¶, t¶e¶i, t¶i, t¶ikota¶, t¶o, t¶uko, t¶ěsć, brat¶ik, bat¶o, nut¶, ¶amny, ¶ěsto, ¶ele, ¶icho, ¶opło, w lě¶u, ¶ma, ¶pa, zna¶, ma¶, sně¶, bra¶ |
| DĽwięk ¶ odpowiada polskiemu ć; ale ć pozostaje po spółgłosce, st±d wymiany. | ¶icho – sćicha, ¶ele – sćelna |
| Poł±czenia dz, dľ, dĽ oznaczaj± dĽwięki wymawiane [ʒ, ǯ, ʒ́], czyli jak polskie dz, dż, dĽ. | łdza [ʒa], w mězdze, na rozdze, łdľa [ǯa], łdľo, rdľa¶, rdľyny, dľungel, dľunka, Dľamila, rozdĽěli¶, zdĽarâ¶, zdĽěli¶, rozdĽěra, na gryzdĽe, droľdĽeje, DrjeľdĽany |
| Ch oznacza dwa różne dĽwięki, podobnie jak w języku niemieckim. Najczę¶ciej występuje wymowa [χ]. Ch kończ±ce sylabę po i, j, ě czytane jest [ç]; taka wymowa obowi±zuje też w końcówkach aorystu -ech, -echu. W zapożyczeniach ch czytane jest na ogół tak, jak w ich niemieckich odpowiednikach. | [χ]: chacha¶, chamny, chopi¶, chudy, chyta¶, chmuri¶, mech, dych, brjuch, pcha [ç]: nicht, mnich, zapalich, něcht, měch, grěch, ruprajcht, ąlajchtny, le¶ech |
| Litera e oznacza 4, a nawet 5 dĽwięków: | |
| — [æ] między 2 spółgłoskami twardymi (wymowa szersza niż w polskim); | reľ, ľeden, weto, dep, cepy, terpik, seno, deno, mech, knecht, zdechnu¶ |
| — otwarte [ɛ] podobne do polskiego między dwiema spółgłoskami, z których jedna jest miękka, a druga twarda, albo po miękkiej spółgłosce na końcu wyrazu; | derje, mjena¶, wobjed, ąeri¶, semje, zele, pyrje, Ľe, njeąyk, wjedro, pjerje |
| — półprzymknięte [e] przed j w sylabie zamkniętej oraz w wyrazie zemja i pochodnych, obocznie także przed j w sylabie otwartej; | crjej, dej, mej, smej, sejĽe¶, cejĽi¶, p¶ej¶, nejjasnjej, zemja, zemski, zemjan, reja [rɛja] ~ [reja] |
| — przymknięte [ë] pomiędzy spółgłoskami miękkimi; | jeleń, rjemjeń, mjeńąy, pjenjeze, młoĽeńc, paprjeńc, pjepjeŕ, njerěch, njewjesta |
| — zredukowane [ə] w sylabie nieakcentowanej w szybkiej mowie (wymowa taka nie jest uważana za poprawn±). | motorske, t¶ěsate, sněgowanje, sudobje, telikerake, wětąowate, literatura |
| Litera ě oznacza: | |
| — w sylabie akcentowanej (pierwszej) silnie przymknięte [ě], samogłoskę półwysok±, po¶redni± między e a i, wymawian± z lekko odci±gniętymi wargami; | něga, lěwy, rědny, měki, jěza, sćěna, ¶ěgnu¶, st¶ěli¶, Ľěła¶, pěsk, wěza¶, Ľěk |
| — w wyrazach złożonych i po przedrostkach zamiast [ě] w szybkiej mowie i dialektach pojawia się [ɛ]; | naběły, sněgběły, naběg, ľywjenjoběg, narěcny, wěcejrěcny |
| — półprzymknięte długie [e] przed j; | měj!, rozměj!, mrěju, natrěj!, njezaprěj!, trějałko, pjerjedrějarnica, plějański |
| — w kilku wyrazach dawne ě przeszło w i, co znalazło odbicie w ortografii. | Ľi¶i, spiwa¶, gniwa¶, Ľinsa, nimski, Ľi¶elc, Ľi¶elina |
| Litera j oznacza: | |
| — spółgłoskę [j] ([i̯]) w nagłosie, po samogłosce i między samogłoskami; | jabłuko, jeleń, jeba¶, jěsno, jěza, jo, jopka, jucha, juskaju, Juroju, sajĽa¶, zajtąa, najsy, sejm, dejm, złoĽej, gnoj, doj¶, domoj, bujka, dłujki, rozuj, ryjny, fryjny, myjnica, měj!, rozgrěj se!, njezatrěj, jajo, daju, stoje |
| — grupa ij jest wymawiana jako długie [i:]; | pij!, gymnazij, kij |
| — palatalizację poprzedzaj±cej spółgłoski n, r, m, w przed samogłosk± inn± niż i, ě; | njamam, njerěch, njok, na nju, murja, derje, wrjos, z twarju, mjasec, mjod, łamju, wjacor, wjedro, na cerwju |
| — palatalizację poprzedzaj±cej spółgłoski b, p, d, g, k oraz słaby element [ʲ] przed samogłosk±. | bjaka¶, bjeru, njebjo, rubju, pjas, pjerje, dłypjo, sypju, gjaga¶, gjardy, kjarchob, kjarcma, kjarliľ |
| Litera ł oznacza, podobnie jak w języku polskim, dwuwargow± spółgłoskę [w] ([u̯]). | kał, wałma, pałka, zgełko, spjełko, p¶iąeł, běłk, měłki, grěł, piłka, st¶iłka, kupił, doł, połny, ľołty, ¶ěgnuł, rubnuł, stanuł, ľyłka, tył, zabył, łapi¶, łacny, łama¶, kisałe, ¶opłe, łopata, łoni, łyka¶, gniły, słowo, tła, tłocy¶ |
| Przed spółgłosk± w nagłosie i po spółgłosce w wygłosie ł jest nieme. | łľyca, łľycka, łdza, łdľa, sekł, pjakł, kwitł, p¶edł, mjatł, rosł |
| Litera n oznacza: | |
| — twarde [n] w większo¶ci pozycji; | nana, naą, ned, knecht, nos, noga, nuza, nuľli¶, nykata, Nysa, snaĽ, znowa, lan |
| — miękkie [n′] przed i, j, ě; | niski, nic, nichten, něchten, něco, něga, njamam, donjasć, pjenjeze, njok, na nju |
| — [ŋ] przed k, g. | kanka, wanka, bengel, denko, wingel, ąpingel, zagonk, ąkobrjonk, tunk, kunkac |
| Litera ń oznacza: | |
| — miękkie [n′]; | mań, dań, seń se!, Ľeń, kamjeń, pěseń, toń, dłoń, tuń, suń!, gropyń, kazń, p¶ijazń |
| — miękkie [ŋ′] przed k, g. | ¶ańki, sańki, bańka, pjeńk, zachopjeńk, brjeńka¶, Ľeńk, pěseńka, zeleńk, grjebjeńk |
| Litera o oznacza: | |
| — otwarte [ɔ]; | togodla, kokot, torta, kosty, som, blido, słoma, złoto, teliko, dno, mloko, seno |
| — przymknięte [o] przed ł, w. | row, schow, how, Wětoąow, rowny, ąołta, ľołty, połny, doł, połtera, stoł, sowa, znowa, w rowje, schowa¶, toboła, koło, wokoło, do doła, stoły |
| Literę ó wprowadzono uchwał± Dolnołużyckiego Komitetu Językowego w 1995 roku jako fakultatywny, pomocniczy znak ortograficzny w materiałach do nauki. Litera ó oznacza dĽwięk wymawiany wci±ż jeszcze jako przymknięte [ó], jednak dzi¶ najczę¶ciej jako: | |
| — [ɛ] lub [y] (jak polskie e lub y); | sobóta, komóra, sromóta, somót, skobódny, pomóc, góla, móli¶, zamóli¶, dozamóli¶, chóry, póchóry, zbórk, do zbórka, pó góli, wó bratąa, pósec, póběli¶, wó¶eli¶ se |
| — [e] przed j; | wójna, wójca, wójnik, gójc, chójca, chójna, mój, swój, pójĽ! |
| — [e] lub [ɛ] w sylabie otwartej. | bója¶ se, wójowa¶, wójo, mójogodla, swójorazny |
| Litera ŕ oznacza miękkie [r′] | keŕ, Ľěła¶eŕ, pjepjeŕ, pjakaŕ, talaŕ, grajaŕ, twaŕ, ąyŕ, twóŕ, spaŕ, měŕ!, bjeŕ¶o!, wěŕmy! |
| Litera w oznacza: | |
| — dwuwargowe [w] ([u̯]) po samogłosce w sylabie zamkniętej (tu w = ł); | sławny, dawno, pąawda, cewka, wusew, zewąym, glěwki, slěwka, wobotrěwko, k¶iwda, piwnica, Ľiwny, row, Wětoąow, rownina, ľywnosć, zeąywk, p¶ikąyw |
| — dwuwargowe [w] ([u̯]) przed a, e, ó, y; | wari¶, waľy¶, barwa, wence, weto, weą, wóda, wócy, zawónoĽe¶, wy, wyrka¶ |
| — dwuwargowe [w] ([u̯]) w wyrazach obcego pochodzenia; | wokable [u̯ɔkablɛ], wokatiw, wulkan, wulkaniz(ěr)owa¶, wulfenit |
| — dwuwargow± zmiękczon± spółgłoskę [w′] ([u̯′]) przed i, ě, j; | wina, wiĽe¶, w cerkwi, wěĽe¶, wěra, dwě, wjedro, strowje, wjacor, p¶i cerwju |
| — słabe [ʰ] lub brak dĽwięku przed u, o na pocz±tku wyrazu lub po przedrostku; | wucho, wuchac, wutąoba, wucy¶, wuspěch, wusta, wugel, wużi¶, woko, wogeń, wobej, woběg, wobgranicowa¶, wokno, wochlica, wótwucy¶, zwucowa¶, wuwucowa¶, wobwuski, wótwobala¶, zwobleka¶ |
| — brak dĽwięku na pocz±tku wyrazu przed spółgłosk±. | wlac, wliw, wrjaska¶, wrobel, wrota, wąak, wąykno, wze¶, włos, wąaty, wzda¶ |
Pozostałe litery (a, i, u, y) wymawiane s± jak w polskim.
Akcent pada na pierwsz± sylabę.
| A | B | C | Č | Ć | D | D¬ | E | Ě |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a | bej | cej | čej | ćet | dej | dĽej | e | ět |
| F | G | H | CH | I | J | K | Ł | L |
| ef | gej | ha | cha | i | jot | ka | eł | el |
| M | N | Ń | O | Ó | P | (Q) | R | Ř |
| em | en | ejn | o | ót | pej | ku | er | erą |
| S | © | T | U | W | (X) | Y | Z | ® |
| es | eą | tej | u | wej | iks | y | zet | ľet |
Uwaga: przedstawiono tu now± propozycję; dotychczas obowi±zywał następuj±cy porz±dek (zob. np. tutaj):
a, b, c, č, d, dĽ, e, ě, f, g, h, ch, i, j, k, ł, l, m, n, ń, o, ó, p, [q], r, ř, s, ą, t, ć, u, [v], w, [x], y, z, ľ.
Uwaga: tutaj znajdziesz szereg linków do stron o językach łużyckich.