Ałtajska rodzina językowa

Niniejszy artykuł przedstawia zarys etymologii ałtajskiej rodziny językowej ze szczególnym uwzględnieniem języków turkijskich. Rodzina ałtajska obejmuje 5 podrodzin językowych: turkijską, mongolską, mandżurską (mandżu-tunguską), koreańską i japońską¹. Prace etymologów (głównie rosyjskich) dokonane w ostatnich latach dowodzą niezbicie, że przynależność żadnej z tych podrodzin nie może być obecnie kwestionowana, a dawniej wysuwane sugestie o izolowanym charakterze języka japońskiego czy koreańskiego należy uznać za zamknięty rozdział historii nauki.

Wśród języków turkijskich grupą odrębną wydają się języki bułgarskie (oguryjskie), do których spośród języków współczesnych zaliczamy tylko język czuwaski, natomiast z wymarłych także protobułgarski, chazarski i być może huński. Pozostałe języki turkijskie dzieli się w zależności od pewnych kryteriów na oguzyjskie, kipczackie i karłuckie, a w zależności od innych kryteriów na zachodnie i wschodnie (niektórzy grupę oguryjską zaliczają także do języków zachodnich). Kombinacja obu tych podziałów prowadzi do wyróżnienia 5 grup:

Bardziej szczegółowy podział języków turkijskich i więcej przykładów przedstawiono w innym miejscu.

Wśród języków mongolskich wyróżnia się przede wszystkim język pramongolski (staromongolski)², będący przodkiem klasycznego mongolskiego języka pisanego i języka średniomongolskiego, jak też języków współczesnych, w tym chałchaskiego (używanego w Mongolii), buriackiego, kałmuckiego³, dahurskiego (dagurskiego, daurskiego)⁴ i in. Do języków mandżurskich (mandżu-tunguskich, tunguso-mandżurskich) poza mandżurskim pisanym i mówionym zalicza się ewenkijski, eweński, negidalski, ulczyjski, orocki, oroczyński, nanajski, udygejski i in. Podrodzina koreańska obejmuje tylko jeden język koreański, znany także w znacznie bardziej archaicznej formie z tekstów średniokoreańskich. Wreszcie podrodzina japońska obejmuje, oprócz standardowego języka japońskiego, zbliżone języki z wyspy Riukiu, a także wymarłe języki średniojapoński i starojapoński. Do podrodziny tej zbliża się język dawnego państwa Koguryŏ w Korei⁵.

Pokrewieństwo między pięcioma wymienionymi podrodzinami jest nieco bardziej luźne niż między językami indoeuropejskimi. Obecnie zakłada się, że język praałtajski (PA), będący ich przodkiem, wyodrębnił się i był używany w VI tysiącleciu p.n.e. Za języki najbliższe rodzinie ałtajskiej uważa się dziś języki eskimo-aleuckie, niwchijski (giliacki), czukocko-kamczadalskie oraz jukagirski (obejmowane wspólną nazwą paleosyberyjskich). Nieco bardziej odległe są związki z językami drawidyjskimi i uralskimi, a następnie indoeuropejskimi i wreszcie kartwelskimi. Wszystkie wymienione rodziny językowe nazywa się eurazjatyckimi lub nostratyckimi (w węższym znaczeniu).

Poniższe przykłady przedstawiają obraz rozwoju fonetycznego języków ałtajskich, a w pewnym zakresie także zróżnicowanie ich słownictwa. Bazują głównie na projekcie Wieża Babel, choć uwzględniono także inne źródła.

Uwagi o pisowni i wymowie

Poniżej zastosowano oryginalną pisownię opartą na alfabecie łacińskim, poza tym zastosowano transliterację. Objaśnienia niektórych symboli:

W wielu językach ałtajskich obowiązuje harmonia wokaliczna (w wyrazie mogą występować albo samogłoski przednie, albo tylne, czasem harmonia dotyczy także zaokrąglenia), a spółgłoski mają wymowę zróżnicowaną w zależności od sąsiadujących samogłosek. Na przykład tureckie k oznaczać może bądź spółgłoskę postwelarną lub uwularną [q] (w wyrazach z wokalizmem tylnym), bądź prewelarną („miękkie k”) w wyrazach z wokalizmem przednim. Pisownia staroturecka odróżniała miękkie i twarde (palatalizowane i welaryzowane) warianty spółgłosek osobnymi literami.

W języku tureckim spółgłoski zwarte tracą dźwięczność na końcu wyrazu, co oddaje pisownia. Dźwięczne spółgłoski końcowe przywracane są jednak w odmianie, stąd dla etymologa przydatny jest zapis w rodzaju tur. ot (od-) ‘ogień’, informujący o postaci wyrazu w formie z sufiksami.

Spółgłoski zwarte i zwarto-szczelinowe

Spółgłoski szczelinowe

Czuwaskie nagłosowe ś- odpowiada tureckiemu y [j], które jest różnego pochodzenia, np.:

Spółgłoski płynne i nosowe oraz półsamogłoski

Spółgłoska ŕ rozwija się wszędzie jak r, ale w językach turkijskich poza grupą bułgarską daje z, np.:

Jako płynną opisuje się często także spółgłoskę v, niezależnie od jej rzeczywistej wymowy.

Samogłoski

Linki

Przypisy

1. ↑ Autor uprasza wszelkie osoby pragnące odnieść się do twierdzeń zawartych w artykule, aby przed skontaktowaniem się zechciały zapoznać się z literaturą podaną w dziale Linki. Informuje też wszystkich Czytelników, że przestawiony tu pogląd o przynależności języków koreańskiego i japońskiego do ałtajskiej rodziny językowej nie wzbudza dziś już żadnych kontrowersji w głównym nurcie nauki, wszedł także do podręczników i encyklopedii. Niestety, w Polsce wielu zainteresowanych tematem nie zdążyło jeszcze zapoznać się z zawartością prac opublikowanych już niemal ćwierć wieku temu, i dlatego wydaje im się, że wokół problemu ałtajskiego istnieją wciąż jakiekolwiek kontrowersje. Z tego samego powodu wciąż jeszcze pisze się, że do języków ałtajskich należą tylko turkijskie, mongolskie i tunguskie, albo nawet kwestionuje się w ogóle istnienie genetycznych związków tych języków, traktując je jako ligę językową. Jednym z celów tego artykułu jest właśnie poinformowanie, że takie poglądy są dziś anachroniczne, a nawet wsteczne, i nie mają związku z głównym nurtem nauki.

2. ↑ Staromongolski jest właściwie wyłącznie językiem rekonstruowanym. Zachowały się jedynie zapisy w tzw. języku mongolskim pisanym, oraz późniejsze, w języku określanym często jako średniomongolski. W odróżnieniu od innych grup językowych, języki mongolskie są sobie stosunkowo bliskie, co czyni rekonstrukcję języka staromongolskiego bardziej prawdopodobną niż np. praindoeuropejskiego czy nawet prasłowiańskiego.

3. ↑ Należy zaznaczyć, że podane przykłady (których lista nie jest kompletna) obejmują etnolekty nie zawsze rozpatrywane jako odrębne języki. I tak, często mówi się o dialekcie chałchaskim współczesnego języka mongolskiego (którego nazwa jest myląca, skoro za mongolski uważamy każdy język z omawianej grupy), a język kałmucki traktuje jako jedną z form języka ojrackiego. Istnieją jednak szeroko znane publikacje (np. opracowanie The Mongolic Languages, red. Juha Janhunen, wyd. Routledge), w których wymienione etnolekty mają status języków, i za nimi właśnie podąża tutaj autor.

4. ↑ Z nie do końca jasnych powodów, język tradycyjnie (np. przez Milewskiego) zwany dahurskim nosi dziś na ogół nazwę język dagurski lub rzadziej język daurski. Wciąż jednak funkcjonuje przymiotnik dahurski na przykład na oznaczenie gatunku modrzewia, Larix gmelinii. Zdaniem autora tego artykułu, nie ma potrzeby zmieniać tradycyjnej nazwy języka tylko po to, by upodobnić go do terminu używanego w języku angielskim, skoro i tak w innych kontekstach używamy formy dahurski.

5. ↑ Nie jest absolutnie prawdą, że język królestwa Koguryŏ (od nazwy tej pochodzi słowo Korea) jest zupełnie nieznany, choć stopień jego poznania jest fragmentaryczny. O jego związkach z językiem japońskim pisze ostatnio w kilku pracach Beckwith, zob. angielska Wikipedia.

Grzegorz Jagodziński