Język północnosłowiański

Uwagi ogólne

Fonetyka i fonologia

Alfabet

Alfabet składa się z 53 liter. Każda z liter traktowana jest jako odrębna litera alfabetu. Ustalono następującą kolejność liter:

A, Á, Å, Â, Ä, B, C, Ć, Č, D, E, É, Ë, F, G, H, I, Í, J, K, L, Ĺ, Ł, M, N, Ń, Ň, O, Ó, Ö, Ő, P, R, Ŕ, Ř, S, Ś, Š, T, U, Ú, Ü, Ű, V, X, Y, Ý, Z, Ź, Ž, Ʒ, Ʒ́, Ǯ

Pisownia jest niemal fonetyczna, w każdym razie umożliwia jednoznaczne odczytanie wyrazu i jego jednoznaczny zapis na podstawie wymowy.

Samogłoski

Uwagi:

• W porównaniu z innymi językami słowiańskimi Śävjeŕësk dysponuje dużą ilością samogłosek, gdyż jest ich aż 20.
• Znaki diakrytyczne oznaczają napiętość, a nie długość, wszystkie samogłoski są równej długości.
• W poszczególnych dialektach dochodzi do utożsamienia się á z å, a przede wszystkim ë z â.
• W języku Śävjeŕësk zachodzą liczne wymiany samogłosek w odmianie wyrazów i słowotwórstwie.

Spółgłoski

Uwagi:

• W języku Śävjeŕësk występują 33 spółgłoski.
• Spółgłoski ł, č, ǯ, š, ž, ň, ř są welaryzowane i nie występują przed samogłoskami przednimi.
• Spółgłoski zadziąsłowe są palatalizowane.
• Należy zwrócić uwagę na znaczenie znaku hačëk, które jest inne niż w języku czeskim.
• Spółgłoska x ma dźwięczny wariant [γ] w grupach spółgłosek.
• Spółgłoska h bywa dźwięczna lub bezdźwięczna. Dźwięczna wymowa obowiązuje między samogłoskami. Na początku wyrazu dopuszczalne są oba warianty wymowy i zmieniają się nawet w wymowie tej samej osoby. Nigdy nie dochodzi do utożsamienia x z h.
• Spółgłoska h nie występuje przed samogłoskami przednimi. Zasada ta obowiązuje także w zapożyczeniach, w których he zastępowane jest najczęściej przez vo, natomiast hi przez ji.
• Spółgłoska j nie występuje przed samogłoskami tylnymi, gdzie jest zastępowana przez h.
• Neutralne l występuje w większości zapożyczeń także przed samogłoskami tylnymi.
• Końcowe spółgłoski wymawiane są zgodnie z pisownią, np. b jest dźwięczne, a p bezdźwięczne. Końcowe h jest bezdźwięczne.

Akcent

Akcent pada zawsze na pierwszą sylabę wyrazu. Śävjeŕësk nie zachował śladów dawnego miejsca akcentu lub dawnych intonacji.

Pochodzenie samogłosek

Uwagi:

• Pozycją mocną jest pozycja przed jerem słabym, pozycja słaba występuje na końcu wyrazu lub przed samogłoską mocną.
• W dialekcie prajęzyka, z którego rozwinął się Śävjeŕësk, nie było sonantów, lecz grupy *ьr, *ъr, *ьl, *ъl, które rozwijały się w pełnej zgodności z podanymi wyżej zasadami.
• W języku Śävjeŕësk zdarza się rozwój nieregularny samogłosek, zwłaszcza jerów, które przed grupami spółgłosek rozwijają się często według reguł dla pozycji mocnej.
• Zasadniczo nieznana jest tzw. pozycja napięta jeru i dlatego w sąsiedztwie j jery rozwijają się normalnie.
• Skomplikowane grupy spółgłosek często rozbija nieetymologiczne ë.
• Różnica między â a ë jest zachowana tylko na niektórych obszarach, poza tym te samogłoski wymawia się tak samo.
• Śävjeŕësk zachował stan wokalizmu wcześniejszy niż pozostałe dialekty słowiańskie i nie wykazuje przejścia *jo > *je. W tej pozycji występuje natomiast przegłos 1. Z całą konsekwencją przeprowadzono natomiast zmiany *jy, *jъ > *ji, *jь.
• Przegłos 1 zachodzi:
  • po *j;
  • przed *i, *ь w następnej sylabie;
  • przed *j (nawet było jest oddzielone spółgłoską).
• Przegłos 2 zachodzi przed *t, *d, *s, *z, *n, *l, *r + *y, *u, *ъ, *o, *a, *ǫ. Istnieją jednak przypadki przegłosu przed *k, *g, *x.
• Przegłos 2 zachodzi także po *č, *ǯ, *š, *ž, *ř, *ň (różnego pochodzenia). W tej pozycji ponadto *i > *y (możliwe, że także *ь > *ъ).
• W sąsiedztwie *p, *b, *(x)v, *m zachodzi ponadto proces *y > *u (z dalszym rozwojem *u według tabeli).

Pochodzenie spółgłosek

Uwagi:

• Grupy spółgłosek w Śävjeŕësk są zgodne co do dźwięczności, co notuje w pełni ortografia. Zmiana dotyczy także *v, które daje f.
• Tabela nie uwzględnia innych źródeł spółgłosek, np. f < *pv < *pъv.
• Przed i, í obowiązuje pisownia p, b, f, v, m, k, g, x. Poza tym przed samogłoską pisze się pj, bj, fj, vj, mj, kj, gj, xj, co dokładnie oddaje sposób wymowy. Przed spółgłoską i na końcu wyrazu pozostały p, b, f, v, k, g, x zgodnie z wymową.
• Najważniejszą różnicę między Śävjeŕësk a pozostałymi językami słowiańskimi stanowi całkowity brak II palatalizacji, jak również brak palatalizacji III (postępowej).
• Zachował się także archaiczny stan palatalizacji I, w którym zwartoszczelinowa ǯ odpowiada szczelinowej ž pozostałych języków słowiańskich.
• Podobnie jak w innych językach słowiańskich, grupy *stj, *skj > šč, *zdj, *zgj > žǯ. Podobne grupy powstają w warunkach I palatalizacji.
• Śävjeŕësk nie wykazuje też jakichkolwiek śladów przestawki płynnych.
• W grupach typu *tart, *talt rozwija się r, ŕ, ł, l zależnie od barwy poprzedzającej samogłoski.
• Identyczna uwaga dotyczy rozwoju połączeń *ьr, *ъr, *ьl, *ъl.
• W grupach spółgłosek tylko jedna spółgłoska ulega zmianie pod wpływem następującej samogłoski.
• Uwaga ta nie dotyczy s, z, które rozwijają się w ś, ź przed pj, bj, fj, vj, kj, gj, xj, ć, ʒ́, ś, ź, ń, ĺ (także po wypadnięciu jeru).
• Przed č, ǯ, š, ž, ř zachodzi zmiana s, z > š, ž. Ponadto sŕ, zŕ > šř, žř.
• Na początku wyrazu powstały spółgłoski protetyczne:
  • j przed *i, *ь, *e, *ě, *ę;
  • v przed *y, *u, *ъ, *o;
  • h przed *a, *ǫ.
  W rezultacie nie ma wyrazów rozpoczynających się od samogłoski.
• Grupy pĺ, bĺ, fĺ, vĺ, mĺ na końcu wyrazu są rozbijane nieetymologiczną samogłoską ë.
• Podobnie rozbijane są inne grupy z sonantem, także wewnątrz wyrazu przed spółgłoską.

Morfologia

W języku Śävjeŕësk występują części mowy odmienne i nieodmienne. Odmienne są rzeczowniki, rodzajniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, czasowniki.

Rzeczowniki

W odmianie rzeczowników występuje 9 przypadków (nom. – mianownik, gen. – dopełniacz, prt. – przypadek cząstkowy, dat. – celownik, acc. – biernik, ins. – narzędnik, prp. – przypadek przyimkowy, loc. – miejscownik, voc. – wołacz) i 3 liczby (sg. – pojedyncza, pl. – mnoga, du. – podwójna). W zależności od typu odmiany, rodzaju rzeczownika, liczby itd, niektóre przypadki mają identyczną postać.

Odmiana zależy od rodzaju i typu deklinacji. Wyróżniamy 3 rodzaje: męski (m), żeński (f) i nijaki (n), przy czym w obrębie rodzaju męskiego i żeńskiego wyróżniamy rodzaje: osobowy (1), żywotny (2) i nieżywotny (3). Np. symbol f₂ oznacza rodzaj żeńsko-żywotny.

Rzeczowniki osobowe (m₁ i f₁) mają zawsze acc.pl. = gen.pl., wszystkie pozostałe mają acc.pl. = nom.pl. Rzeczowniki rodzajów m₃ i n mają acc.sg. = nom.sg. Pozostałe rodzaje różnią się szczegółami odmiany i doborem końcówek. W porównaniu do stanu prasłowiańskiego zmniejszone zostały różnice między odmianą miękką i twardą, częściowo wskutek rozwoju fonetycznego, częściowo w drodze zmian analogicznych (np. końcówka dat.pl. zależy tylko od rodzaju gramatycznego, nie od typu odmiany).

Odmianę kamu, maći, śfjekry, jimjë, jerbjë, słovo określa się jako typ spółgłoskowy. Istnieje szereg innych rzeczowników odmieniających się według tego typu, lecz niemających właściwej formy nom. voc.sg., którą zastępują formą utworzoną według innego typu odmiany lub formą acc, np. ʒ́ëń, ʒ́ńe, ʒ́ńi. Czasami istnieją dwa równoległe paradygmaty, np. nogëć, gen.sg. nókći (jak påć) i nokće.

Rodzajniki i zaimki rodzajowe

Uwagi:

• Acc.sg. równy jest gen., jeśli odnosi się do rzeczowników osobowych lub żywotnych (m₁ lub m₂). Nom. i acc.pl. m₁ – ći, ćâx, m₂ – ći, ty, m₃ – ty, ty; f₁ – ty, ćâx, f₂ i f₃ – ty, ty.
• Z przyimkami zaimek jën przybiera formy zaczynające się od ń, np. dońego, dońejä, döńíx, dońejü; kńemu, kńeji, kńím, kńima; vëń, vńe, vňë (vńë), vńä, vňa (vńa); sńím, sńejë, sńimi, sńima; vońém, vońeji, vöńíx, vońejü. Obowiązuje pisownia łączna.
• W funkcji zaimka osobowego występują najczęściej jën (w przypadkach zależnych) oraz vón (w nom.).
• W funkcji zaimka anaforycznego (wskazującego na przedmiot wymieniony w zdaniu nadrzędnym lub poprzednim) występuje jën.
• Na przedmiot bliższy nadawcy (ten mój) wskazuje zaimek vóv, na przedmiot bliższy odbiorcy (ten twój) zaimek tën, na przedmiot oddalony od nadawcy i odbiorcy zaimek vón.
• Rodzajnik nieokreślony ma odmianę zaimkową: fjën, fno, fna, fnogo, fnojä, fnomu, fnöji itd. (od pëvjën, przekształcony pod wpływem zaimków wskazujących). Występuje tylko przy rzeczownikach. Czasami w funkcji rodzajnika nieokreślonego używa się liczebnika jën. Należy zwrócić uwagę na zbieżność formy liczebnika i zaimka anaforycznego w nom.sg. m.
• Często rzeczownik w funkcji orzecznika pozbawiony jest jakiegokolwiek rodzajnika.
• Rodzajników zasadniczo nie używa się z imionami własnymi.
• Jako rodzajnik określony rzeczowników klas m₁, m₂, f₁ i f₂ występują formy zaimków -v, -t, -n dołączane po wyrazie, do którego się odnoszą. Rzadziej używa się ich z rodzajem nijakim. Odmiana -t jest identyczna jak zaimka tën, t (formy dłuższej tën nie używa się jako rodzajnika). Formy pozostałych rodzajników są łatwe do przewidzenia.
• Przy dodawaniu rodzajnika do formy rzeczownika zakończonej na samogłoskę nie zachodzą żadne dalsze zmiany. Przy dodawaniu rodzajnika do formy zakończonej na spółgłoskę zjawia się łączące -ë-, a samogłoska mocna w ostatniej sylabie rzeczownika ulega zmianie w odpowiednią słabą zgodnie z tabelą samogłosek.
• Jeżeli określony rzeczownik występuje z przymiotnikiem, obowiązuje rodzajnik określony przy rzeczowniku i przymiotniku.
• Rodzajnik przy przymiotniku obowiązuje, gdy przymiotnik użyty jest jako przydawka. Rodzajnika nie używa się z przymiotnikiem w funkcji orzecznika.

Przymiotniki

a

Zaimki

a

Liczebniki

a

Czasowniki

a

Słownik

B

• bjäǯaći, bjäǯë, bjäǯýć – uciekać, biec;
• bjermjë, bjermjeńe, gen.pl. bjermjón – brzemię; ciąża;
• bići, bjë, bjéć – bić;
• bući, jeśm, jeśi, jéść, śmje, śće, såć; bjäjáx; búx; bím; búł, buła – być

C

Ć

• ćało, ćäleśe, gen.pl. ćalós – ciało;
• ćelë, ćelëće, gen.pl. ćelåt – cielę;
• ćelcy, ćëlkë, ćëlčóć – tłuc;

Č

• čás, časa – czas, okres czasu;
• čërn, čërnëj – czarny;
• čoŕäći, čořë, čoŕíć – krzewić się, zapuszczać korzenie;
• čór, čora – pień, korzeń, krzak;
• čući, čujë, čujéć – czuć;
• čudo, čuʒ́eśe, gen.pl. čudós – cud;

D

• do (z gen.) – do, aż do;
• dúx, duxa – duch;
• düša, gen.pl. dűš – dusza;

F

• fała, dat.sg. falä, gen.pl. fáł – chwała, sława;
• falići, faĺë, falíć – chwalić;
• fjäjaći, fjäjë, fjäjéć – chwiać;
• fjën, fna, fno – rodzajnik nieokreślony;
• fxöʒ́ići, fxöʒë, fxöʒ́íć – wchodzić;

G

• gërdło, gen.pl. gërdëł – gardło;
• gołgołaći, gołgöĺë, gołgöĺéć – mówić, wydawać głos;
• gospőć, gospöći i gospoće, gen.pl. gospöćëj i gospót (m₁) – pan (domu);
• gółs, gołsa – głos;
• gőść, göśći (m₁) – gość;
• gróm, groma – grom, grzmot;
• gŕebu, gŕebjeńe, gen.pl. gŕebjón – grzebień;
• gŕëmjäći, gŕëmĺë, gŕëmíć – grzmieć;

H

• habłëko – jabłko (= jabłëko);
• ház – ja (= jáz);
• hås, hësa, prp.sg. hëśä – wąs;
• hëtroba, gen.pl. hëtrób – wątroba;

J

• jabłëko – jabłko (= habłëko);
• jáz – ja (= ház);
• jäčmu, jäčmjeńe, gen.pl. jäčmjón – jęczmień;
• jäxaći, jadë, jäʒ́ešy, jäʒ́éć, jäxáł – jechać;
• jerbjë, jerbjëće, gen.pl. jerbjåt – dziecko (por. ros. ребята);
• jeźoro, gen.pl. jeźór – jezioro;
• jëći, jmë, jmjéć – ująć, chwycić;
• jëgo (jgo) – jarzmo;
• jëgra, gen.pl. jëgër – gra;
• jën, ja, je – tamten; który;
• jëtry, jëtrëvje – jątrew, żona brata męża;
• jëz, jëzë, zë (z gen. lub part.) – z, z wnętrza, spomiędzy;
• jëzmöžǯyći, jëzmöžǯë, jëzmöžǯýć – osłabić;
• jgo – zob. jëgo;
• jimjë, jimjeńe, gen.pl. jimjón – imię;
• jiskaći, jiskë (jiščë), jiščóć – szukać;
• jisto, jiśćeśe, gen.pl. jiśćós – nerka;
• jmaći, jemĺë, jemĺéć – trzymać;
• jmjäći, jmám, jmáć – mieć;
• joły, jeleńe, gen.pl. jelón – jeleń;
• jórb, jorba, nom.pl. jerbi – człowiek;
• jún, junëj – młody;

K

• k, kë (z dat.) – ku, do;
• kamu, kamjeńe, gen.pl. kamjón – kamień;
• këłbasa, gen.pl. këłbás – kiełbasa;
• kmu, kmjeńe, gen.pl. kmjón – pień;
• kogëć, kókći (i kokće), gen.pl. kógćëj i kogët (m₃) – szpon;
• koło, koleśe, gen.pl. kolós – koło;
• komëň, kómňa – koń;
• korva, gen.pl. kórv – krowa;
• kory, koŕeńe, gen.pl. koŕón – korzeń;
• kosmu, kośmjeńe, gen.pl. kośmjón – kosmyk;
• köža, gen.pl. kőž – skóra (zwierzęcia);
• kőść, köśći (f3) – kość;
• krët, krëta – kret;
• kröpĺa, gen.pl. kröpëĺ – kropla;
• kry, krëvje – krew;
• kŕemu, kŕemjeńe, gen.pl. kŕemjón – krzemień;
• küpići, küpĺë, küpíć – kupić;

L

• lato, loc.sg. läćä, gen.pl. lát – lato;

Ĺ

• ĺübići, ĺübĺë, ĺübíć – lubić, kochać;

Ł

• łovići, łovĺë, łovíć – łowić;
• łoǯo, gen.pl. łóǯ – łoże;

M

• maći, maćeŕe, gen.pl. maćór – matka;
• mazaći, mažë, mažóć – smarować;
• måǯ, mëǯa – mąż;
• mërky, mërkëvje – marchew;
• mjasy, mjäśeńe, gen.pl. mjäśón – miesiąc;
• mjäći, mám, máć – zob. jmjäći;
• mjäśäk, mjäśëka – księżyc;
• mjelći, mjeĺë, mjeĺéć – mleć, mielić;
• mjerći, mrë, mŕéć – umierać;
• mjeʒa, gen.pl. mjéʒ – miedza;
• mjërtf, mjërtfëj – martwy;
• möcy, mogë, možóć – móc;
• möřo, gen.pl. mőř – morze;
• mőj, möja, möjö – mój;
• muslići, muśĺë, muslíć – myśleć;

N

• nogëć, nókći i nokće, gen.pl. nókćëj i nogët (m₃) – paznokieć;
• nyći, nyjë, nyjéć – dokuczać, doskwierać;

Ń

• ńebjoła, dat.sg. ńebjelä, gen.pl. ńebjół – chmura, obłok;
• ńebo, ńebjeśe, gen.pl. ńebjós – niebo;

P

• paňy, paňy, gen.pl. páň – pani;
• påć, pëći (m₃) – droga;
• pćë, pćëće, gen.pl. pćåt – ptaszek;
• pëłk – pułk; duży oddział;
• pëvjën, pëvnëj – pewien; pewny;
• pići, pjë, pjéć – pić;
• pjâš, pjäšëj – pieszy;
• pjecy, pjekë, pječóć – piec, piekę, pieczesz;
• pjëłn, pjëłnëj – pełny;
• pjërsty, pjërśćeńe, gen.pl. pjërśćón – pierścień;
• pjës, psa – pies;
• pjësčëk, pjësčëka – piesek;
• pjësëk, pjëska – piesek;
• plemjë, plemjeńe, gen.pl. plemjón – plemię;
• płakaći, płačë, płačóć – płakać;
• płáč, płača – płacz;
• płëć, płëći (f3) – płeć;
• połmu, połmjeńe, gen.pl. połmjón – płomień;
• pormu, pormjeńe, gen.pl. pormjón – promień;
• pöĺö, gen.pl. pőĺ – pole;
• pro (z acc.) – na temat;
• pŕigvöźʒ́ići, pŕigvöžǯë, pŕigvöźʒ́íć – unieruchomić;
• pŕijëći, pŕíjmë, pŕíjmjéć – przyjąć;
• pŕíjmaći, pŕijemĺë, pŕijemĺéć – przyjmować;
• psaći, pišë, pišóć – pisać; rysować;
• pta, dat.sg. pćä, gen.pl. pët (f2) – ptak;
• püśćići, püščë, püśćíć – puścić;

R

• rëka, gen.pl. råk – ręka;

Ŕ

• ŕemu, ŕemjeńe, gen.pl. ŕemjón – rzemień;

S

• s, së (z gen.) – z (powierzchni czegoś);
• s, së (z ins.) – (razem) z;
• sëbłaźńići, sëbłažňë, sëbłaźńíć – zgorszyć;
• sëłńëko – słońce;
• sëmjërć, sëmjërći (f3) – śmierć;
• sfőj, sföja, sföjö – swój;
• słovo, słovjeśe, gen.pl. słovjós – słowo; opowieść;
• stëłp, stëłpa – słup;
• strumu, strumjeńe, gen.pl. strumjón – strumień;
• stŕëgy, stŕëǯońe, gen.pl. stŕëǯón – bystrze, miejsce, gdzie woda szybko płynie;
• stŕëmjë, stŕëmjeńe, gen.pl. stŕëmjón – strzemię
• sýn, syna, nom.pl. synovje – syn;

Ś

• śäći, śäjë, śäjéć – siać;
• śämjë, śämjeńe, gen.pl. śämjón – siemię, nasienie lnu;
• śävjeŕësk – nazwa własna języka śävjeŕësk;
• śćonaći, śćeňë, śćeňóć – wzdychać;
• śfját, śfjata, prp.sg. śfjäćä – światło;
• śfjäćići, śfjäcë, śfjäćíć – świecić;
• śfjekry, śfjekrëvje – świekra, matka męża;
• ślád, ślada – ślad;

Š

• šërxy, šëršońe, gen.pl. šëršón – szerszeń;
• šëršól, šëršoli (m₂) – szerszeń;
• šyći, šyjë, šyjéć – szyć;

T

• tën, ta, to – ten, tamten;
• tërg – targ;
• tfőj, tföja, tföjö – twój;
• trafići, trafĺë, trafíć – trafić;

V

• v, vë (z acc. lub loc.) – w, do;
• vëjći, vëjdë, vëjʒ́éć – wejść;
• vići, vjë, vjéć – wić;
• viʒ́äći, viʒë, viʒ́éć – widzieć
• vják, vjaka, prt.sg. vjäkjä, voc.sg. vjäčo – młodzieniec; człowiek;
• vjâk, vjäka – wiek;
• vjermjë, vjermjeńe, gen.pl. vjermjón – czas; następstwo wydarzeń;
• vjëlk – wilk;
• vjëłna – wełna; fala;
• vjërx, prp.sg. vjërxjä, voc.sg. vjëršo – wierzch; szczyt;
• voko, vočośe, gen.pl. vočós, du. vöčy, vőčjü, vőčma – oko;
• voraći, vöřë, vöřóć – orać;
• vormjë, vormjeńe, gen.pl. vormjón – ramię;
• vormu, vormjeńe, gen.pl. vormjón – zaorane pole, rola;
• votročë, votročëće, gen.pl. votročåt – wyrostek, młodzieniec;
• vón, vona, vono – on; tamten;
• vót, votë (z gen.) – od;
• vóv, vova, vovo – ów; ten (tutaj);
• vöĺa, gen.pl. vőĺ – wola;
• vöňa, gen.pl. vőň – woń, zapach;
• vu (z gen.) – u, przy;
• vunyći, vunyjë, vunyjéć – wątpić;
• vuxo, vušośe, gen.pl. vušós, du. vüšy, vűšjü, vűšma – ucho;
• vuxöʒ́ići, vuxöʒë, vuxöʒ́íć – odchodzić; uchodzić;
• vúfaći, vúfajë, vúfajéć – ufać; wierzyć;
• vűjći, vűjdë, vűjʒ́éć – odejść; ujść;
• vy – na zewnątrz;
• vy – wy;
• vyjići, vyjidë, vyjiʒ́éć – wyjść;
• vyxöʒ́ići, vyxöʒë, vyxöʒ́íć – wychodzić;

Z

• zajäk, zajëka – zajączek;
• záj, zaji (m₂) – zając;
• zë – zob. jëz;
• zy, zvje, acc.sg. zëv (f2) – ryba;

Ź

• źemĺa, gen.pl. źémëĺ – ziemia;

Ʒ́

• ʒ́ało, ʒ́älä, gen.pl. ʒ́áł – dzieło, czyn;
• ʒ́ëń, ʒ́ńe, gen.pl. ʒ́ën (m₃) – dzień;
• ʒ́orvo, gen.sg. ʒ́orva lub ʒ́ervjeśe, gen.pl. ʒ́órv lub ʒ́ervjós – drzewo; drewno;

Ǯ

• ǯaba, gen.pl. ǯáb – żaba;
• ǯëłt, ǯëłtëj – żółty;