§41. Do kategorii rzeczowników wliczamy w kaćjańskim większy zbiór wyrazów niż w polskim. Należą tu bowiem także odpowiedniki niektórych polskich liczebników, zaimków, czasowników, a nawet przyimków. Cechą charakterystyczną rzeczowników jest ustalony rodzaj oraz zdolność do odmiany przez liczby i przypadki, poprzez dodanie afiksów fleksyjnych o postaci końcówek do tematu. Tematem rzeczownika może być sam rdzeń, albo też rdzeń rozszerzony o sufiksy słowotwórcze (rzadziej prefiksy). Tak samo jak w polskim czy w łacinie, końcówki rzeczowników są w kaćjańskim nieusuwalne, tj. nie można ich pominąć (w przeciwieństwie do końcówek osobowych czasowników w określonych sytuacjach).
§42. Do rzeczowników należą wyrazy proste i złożone. Rzeczowniki proste składają się z rdzenia na dowolnym z istniejących stopni apofonii, z wyjątkiem stopni skrajnych (tj. akcent musi padać na jedną z samogłosek rdzenia, nie na samogłoskę dodaną), innymi słowy rdzeń nie może wystąpić na stopniu zerowym, może natomiast być na jednym ze stopni wzdłużonych. Końcówki fleksyjne przystępują bezpośrednio do rdzenia. W odmianie może wystąpić apofonia rdzenia.
§43. Rzeczowniki złożone oprócz rdzenia posiadają jeszcze jeden lub więcej afiksów, o postaci prefiksów lub sufiksów. Rdzeń może wystąpić wówczas na każdym ze stopni apofonii, bez ograniczeń, a ponadto może być powtórzony (reduplikowany).
Akcent rzeczowników złożonych jest niezmienny w odmianie, jeżeli pada na:
Przypadki zmiany miejsca akcentu w wyrazach złożonych związane są tylko z niektórymi sufiksami i omówione są poniżej, w części poświęconej typom odmiany rzeczowników.
§44. W kaćjańskim istnieją 4 rodzaje gramatyczne. Rodzaj rzeczownika zmusza do używania odpowiedniej formy określającego go przymiotnika i ma w dużej mierze charakter naturalny.
Dwa spośród rodzajów oznaczają przede wszystkim istoty żywe, mogące być podmiotem czynności wykonywanej przez nie aktywnie. Są to dwa rodzaje zwane łącznie ożywionymi: męski (masculinum, m) i żeński (femininum, f). Rodzaju męskiego są głównie rzeczowniki oznaczające istoty płci męskiej, podobnie rodzaju żeńskiego są rzeczowniki oznaczające istoty płci żeńskiej.
Każdy podmiot aktywnie wykonywanej czynności musi zatem mieć w kaćjańskim określoną płeć. Gdy ustalenie płci nie jest możliwe lub nie jest oczywiste, obowiązuje rodzaj konwencjonalny podany w słowniku. Warto zauważyć, że rodzaj męski mają zwykle nazwy zwierząt większych lub silniejszych od innych, podobnych; pozostałe mają rodzaj żeński.
Dwa pozostałe rodzaje, zwane nieożywionymi, oznaczają przedmioty i pojęcia oderwane, które w zasadzie nie mogą wykonywać aktywnie czynności. Jeden z rodzajów nieożywionych nosi nazwę rodzaju wspólnego (utrum, u.) (nazwa ta może być myląca: utrum nie oznacza bowiem w kaćjańskim „męski lub żeński” jak w gramatyce szwedzkiej). Do rodzaju wspólnego należą głównie rzeczowniki określające istoty młode (o nieokreślonej płci), części ciała, rośliny, różne przedmioty, a także zbiorowiska istot (a zatem termin „nieożywiony” jest czysto umowny). Czwartym z rodzajów jest rodzaj nijaki (neutrum, n.), cechujący przede wszystkim nazwy substancji, czynności, zjawisk i pojęć oderwanych. Należą tu także rzeczowniki oznaczające zbiory przedmiotów.
§45. Rzeczowniki obu rodzajów nieożywionych nie posiadają różnych form przedmiotowej i podmiotowej (mianownika i biernika), podobnie jak rzeczowniki nijakie w językach indoeuropejskich. Dodatkowo gramatyka kaćjańska nie dopuszcza, aby przedmiot nieożywiony mógł wykonywać aktywnie i świadomie czynność (nie ma znaczenia, czy czynność jest przechodnia czy nie, a więc na przykład nie da się powiedzieć po kaćjańsku „dziecko idzie”, dopuszczalne jest tylko „chłopiec idzie” lub „dziewczyna idzie”). Istnieją sposoby ominięcia tego problemu – najczęściej stosuje się synonimy należące do jednego z rodzajów ożywionych. Np. obok wyraz pali ‘dziewczę’ rodzaju wspólnego istnieją wyrazy palih, wen ‘dziewczyna’ rodzaju żeńskiego. Czasem rodzaj rzeczownika jest niestały: siły natury mają zwykle rodzaj wspólny, jednak gdy mowa o ich aktywnym działaniu, przybierają rodzaj męski lub żeński, np. nará m u ‘rzeka’ (w rzeczywistości wyraz rodzaju męskiego oznaczał mitologiczną istotę, ducha lub boga rzeki, dziś nazywaną narán). W jeszcze innych wypadkach buduje się zdania o strukturze przypominającej polską stronę bierną: obiekt działania jest w nich podmiotem, zaś działający rzeczownik nieożywiony wyrażony jest w narzędniku.
§46. Rzeczowniki kaćjańskie podlegają regularnemu słowotwórstwu, pozwalającemu do danej formy męskiej dorobić żeńską i wspólną. Istnieją też regularne sposoby tworzenia rzeczowników męskich i żeńskich od rzeczowników zbiorowych wspólnych, a także rzeczowników zbiorowych nijakich od nazw rzeczy rodzaju wspólnego (tu charakterystycznym sufiksem jest -ri, -li). Wykładniki poszczególnych rodzajów związane są z klasami rzeczowników wyznaczonymi przez typy deklinacji i będą omówione łącznie z tym zagadnieniem.
W kaćjańskim nie wyróżnia się klas rzeczowników odnoszących się do osób i nieosób, ponieważ różnicy takiej nie towarzyszy zmiana formy określającego przymiotnika. Należy jednak zaznaczyć, że rzeczowniki osobowe posiadają charakterystyczne sufiksy, omówione niżej. Gdy jakiś rzeczownik odnosi się do osoby i takich afiksów nie posiada, można go użyć również w odniesieniu do zwierząt.
§47. W kaćjańskim istnieją 3 liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga (skróty: sg., du., pl.). Użycie liczby podwójnej jest obowiązkowe, gdy mowa o dwóch istotach, przedmiotach czy zjawiskach, często natomiast pomija się liczebnik „dwa” tam, gdzie byłby on wskazany w języku polskim. Gdy mowa o częściach ciała, zamiast terminów wokwi ‘oczy’, wouzuwi ‘uszy’, xerji ‘ręce’, podi ‘nogi’, jeþi ‘piersi’, faruhi ‘brwi’ używa się specjalnych form kolektywnych rodzaju nijakiego w liczbie pojedynczej, wyrażających pary: wokuri, wouzuri, xerili, podri, jeþri, faruhli. Istnieją też rzeczowniki zbiorowe wolkori ‘włosy’ i jenteri ‘wnętrzności’. Obok nich istnieją normalne formy liczby podwójnej i mnogiej, używane wówczas, gdy mówiący chce położyć nacisk na poszczególne części ciała.
§48. Należy tez zapamiętać, że rzeczowniki rodzaju nijakiego nie mają form liczby podwójnej ani mnogiej, nie łączą się też bezpośrednio z liczebnikami (także z liczebnikiem „jeden”). Gdy istnieje potrzeba nazwania np. zjawisk zachodzących wielokrotnie, używa się specjalnych rzeczowników posiłkowych (numeratorów). Dobór tych rzeczowników jest tylko częściowo podyktowany regułami. Uwagi te nie dotyczą rzeczowników rodzaju wspólnego, które mają normalną liczbę podwójną i mnogą.
§49. Liczebniki powyżej „dwa” łączą się zarówno z liczbą pojedynczą, jak i mnogą liczonego rzeczownika. Liczby mnogiej używa się dla podkreślenia znaczenia poszczególnych liczonych obiektów, zwłaszcza z liczebnikami „3” i „4”. Często do liczenia używa się rzeczowników zbiorowych z odpowiednim numeratorem, zwłaszcza gdy liczba przedmiotów liczonych przekracza 4. Szczegóły i przykłady podano w rozdziale poświęconym liczebnikom.
§50. Kaćjański jest językiem przypadkowym. Poszczególne formy przypadków tworzone są przez dodanie określonych końcówek, czemu mogą towarzyszyć zmiany w rdzeniu i przesunięcie miejsca akcentu. Końcówki poszczególnych przypadków zależą od liczby, rodzaju i klasy rzeczownika.
§51. W kaćjańskim istnieje 12 przypadków, w tym wszystkie znane z języków indoeuropejskich (jeden z nich nosi inną nazwę). Oto ich lista wymieniona w tradycyjnej kolejności, z dodatkiem pytań ułatwiających poznanie, kiedy dany przypadek winien zostać użyty:
§52. Przypadek absolutny jest zwykle formą słownikową rzeczowników i może być użyty do nazywania obiektów, jest więc wówczas faktycznym „mianownikiem”; często używa się w tej funkcji prawdziwego mianownika, zwłaszcza wobec osób (użycie absolutywu przy przedstawianiu kogoś może wręcz być uznane za obraźliwe, natomiast zwykle używa się tego przypadka wymieniając swoje własne imię). Absolutyw zastępuje nieistniejące mianownik i biernik rzeczowników wspólnych i nijakich. W liczbie pojedynczej absolutyw nie posiada końcówki, tj. reprezentuje czysty temat rzeczownika. W liczbie podwójnej występują końcówki -h (m) lub -i (f, u), w liczbie mnogiej końcówki -s, -As (m, f) lub -h (u). (Rzeczowniki rodzaju nijakiego nie mają liczby podwójnej ani mnogiej.)
§53. Mianownik jest przypadkiem gramatycznego podmiotu, niezależnie od osobliwości odmiany czasownika, o których będzie mowa później. Kaćjański pod tym względem zachowuje się więc jak typowy język akuzatywny. Może wyrażać podmiot bierny w zdaniu nieprzechodnim (np. weþuhse cahi – kobieta stoi) albo też podmiot czynny we wszystkich rodzajach zdań (np. peris jawat – kolega idzie, harsa halwit kahnaf – mężczyzna słucha muzyki). W odróżnieniu od języka polskiego mianownik jest też przypadkiem orzecznika wyrażającego cechę stałą, np. nderse corfokso e – człowiek jest ssakiem. Gdy natomiast orzecznik wyraża cechę nadaną, niestałą, używa się działalnika. Mianownika można użyć także zamiast absolutywu do nazywania przedmiotów (w odpowiedzi na pytanie kurei e? – co to jest?, kugaisa e? – kto to jest?). W słownikach kaćjańskich rzeczowniki podaje się zwykle nie w mianowniku, ale w przypadku absolutnym.
Mianownik jako odrębny przypadek tworzony jest tylko w liczbie pojedynczej i tylko od rzeczowników męskich i żeńskich, może mieć wówczas końcówkę -s lub -sA (litera A oznacza samogłoskę kardynalną a, e, o, zob. §40) lub nie mieć żadnej końcówki, zależnie od klasy deklinacyjnej i rodzaju. Czasami sufiks w mianowniku różni się od sufiksów w innych przypadków, co wyjaśnimy nieco niżej. Poza tym mianownik jest formalnie równy absolutywowi.
§54. Zasadniczą funkcją dopełniacza jest tworzenie związków rzeczownika z innym rzeczownikiem. W takiej samej funkcji używamy tego przypadka i w polskim. W kaćjańskim nie używa się dopełniacza z liczebnikami ani do wyrażania dopełnienia bliższego (choć może być użyty dla wyrażenia dopełnienia dalszego) – w tej funkcji występuje cząstkownik. Końcówką dopełniacza liczby pojedynczej w pierwszej klasie deklinacyjnej jest -śjA, -śijA, w pozostałych klasach występują końcówki -Aś lub -śA, w zależności od zakończenia tematu. Końcówką dopełniacza liczby podwójnej jest -Au, liczby mnogiej -Aŋ. Jeżeli temat rzeczownika kończy się na samogłoskę kardynalną, przy dodaniu tych końcówek powstaje samogłoska długa.
§55. Wszystkie pozostałe przypadki (z wyjątkiem wołacza) tworzą formy liczby podwójnej i mnogiej na zasadzie aglutynacji, przez dodanie cechy liczby podwójnej -u i cechy liczby mnogiej -s, -As lub -sA do formy liczby pojedynczej. Przy tym -s występuje po samogłoskach, -sA po pojedynczych sonorantach, -As poza tym; o możliwych innych zmianach informują wzorce odmiany poszczególnych deklinacji.
§56. Cząstkownika używa się między innymi z liczebnikami powyżej 4, a także wówczas, gdy do liczenia użyto numeratora lub jednostki miary. Bywa on też przypadkiem podmiotu lub dopełnienia bliższego, gdy czynność dotyczy tylko części obiektu (w polskim używa się wtedy dopełniacza). Końcówkami cząstkownika są -pkA, -At lub -tA (w zależności od deklinacji).
§57. Kaćjański celownik ma szerszy zakres użycia niż polski, i zgodnie z nazwą, wyraża często cel. Jest też często przypadkiem dopełnienia dalszego czasowników typu „dać”. W wielu wypadkach kaćjański używa celownika dla wyrażenia logicznego biernego podmiotu doznającego – gdy osoba jest biernym przedmiotem wrażeń zmysłowych (z czasownikami weide ‘widzieć’, kalu ‘słyszeć’, geuse ‘czuć’). Aktywny podmiot doznający (z czasownikami waþra ‘patrzeć’, halwi ‘słuchać’, ćau ‘wyczuwać, wąchać’) wyrażony jest w mianowniku, za to przedmiot doznania – w celowniku (jak przy polskich „przypatrywać się”, „przysłuchiwać się”). W zdaniach przechodnich, w których występują dwa rzeczowniki nieaktywne, celownik jest odpowiednikiem biernika w polskim zdaniu w stronie czynnej. Może też oznaczać posiadacza cechy, a czasem także posiadacza przedmiotu. Końcówką celownika jest -f, -Af, -fA.
§58. Biernik jest przypadkiem dopełnienia bliższego, będącego przedmiotem aktywnej akcji podmiotu. Jego użycie implikuje więc czynny udział podmiotu w wykonywanej czynności. Gdy podmiot nie uczestniczy w czynności w sposób czynny (lub wykonuje ją „ekstensywnie” – przez długi czas lub z niewielkim zaangażowaniem), zdanie przechodnie ma w kaćjańskim inną strukturę, w której odpowiednik naszego biernika występuje w mianowniku, a nasz mianownik wyrażony jest celownikiem. Aby zrozumieć tę osobliwość, wystarczy porównać angielskie I like it z polskim podoba mi się to. Zdanie polskie niemal dokładnie odpowiada kaćjańskiemu. W kaćjańskim tak zbudowanych zdań używa się częściej, między innymi dotyczy to zdań z czasownikami „widzieć”, „słyszeć” i „czuć” (a więc zamiast „widzę cię” mówimy dosłownie „widzisz mi się”).
Rzeczowniki rodzajów wspólnego i nijakiego nie mają osobnej formy mianownika ani biernika i zamiast nich używają przypadka absolutnego. Dla pozostałych końcówką biernika jest -m, -Am, -mA.
§59. Narzędnik obok swojej funkcji wynikającej z nazwy wyraża także sposób wykonania czynności lub drogę przez coś (a zatem zamiast idę przez las mówimy po kaćjańsku idę lasem; użycie przyimka jest również możliwe, ale nadaje wypowiedzi sens zdania przechodzę przez las). Narzędnik nigdy nie wyraża bezpośredniego, intencjonalnego sprawcy czynności (w tym celu używa się innej konstrukcji zdania, gdzie sprawca wyrażony mianownikiem pełni rolę podmiotu, albo też używa oddalnika, zob. niżej). W zdaniach przechodnich, w których występują dwa rzeczowniki nieaktywne, narzędnik może być odpowiednikiem wyrażenia przyimkowego „przez + biernik” w polskim zdaniu w stronie biernej. Narzędnik wyraża też osobę lub przedmiot towarzyszące innemu obiektowi. W polskim używamy tu przyimka „z” z narzędnikiem, w kaćjańskim narzędnika rzeczownika pomocniczego o znaczeniu „towarzystwo” z rzeczownikiem głównym w dopełniaczu. Końcówką narzędnika jest -jm, zastępowane we współczesnym języku przez -imA, -AimA (por. §14).
§60. Miejscownik używany jest dość szeroko, i obok funkcji lokalnej (kiedy możliwy jest bez przyimka, w przeciwieństwie do polskiego) wyraża także osobę posiadającą jakiś przedmiot. Zamiast „mam długopis” powiemy więc po kaćjańsku „u mnie ma się długopis”. Możemy także użyć konstrukcji „ma mi się długopis” (z celownikiem), gdy chcemy podkreślić osiąganą z tego faktu korzyść.
Miejscownik jest też przypadkiem „tematycznym”, zwracającym uwagę rozmówcy na jakiś przedmiot lub osobę, o której będzie mowa. Jest wtedy oddzielony intonacyjnie od reszty zdania. I tak, zamiast „co do Piotra, jest on dobrym człowiekiem” powiemy po kaćjańsku dosłownie „u Piotra, jest on dobrym człowiekiem”. Taki miejscownik może wprowadzać nie tylko podmiot, ale także dopełnienie bliższe wyrażone biernikiem lub cząstkownikiem, albo też dopełnienie dalsze wyrażone celownikiem. „Tematyczne” użycie miejscownika jest w kaćjańskim częste, a w pewnych stylach języka wręcz manieryczne. Jednocześnie podkreślić wypada, że w przeciwieństwie do japońskiego czy koreańskiego nie jest wymuszone regułami składni – użycie miejscownika „tematycznego” jest podyktowane raczej swobodnym wyborem mówiącego.
Szczególny wypadek miejscownika tematycznego, pełniącego samodzielnie rolę dopełnienia (znany i w języku polskim) zachodzi w zdaniu mówię o tobie (w kaćjańskim bez przyimka). Końcówką miejscownika jest -i.
§61. Oddalnik i kierunkownik są przypadkami lokalnymi, wyrażających okoliczności zajścia czynności. Używane są często bez dodatkowych określeń. Kaćjański unika przyimków tam, gdzie stosunek przestrzenny jest nieistotny albo typowy dla danego przedmiotu. Np. nasze wracam z lasu, wracam od kolegi, zabieram ze stołu różnią się przyimkiem, kaćjański we wszystkich tych wypadkach użyje po prostu oddalnika bez przyimka. Gdy zachodzi potrzeba precyzyjnego ustalenia stosunku przestrzennego, funkcje przyimków pełnią często rzeczowniki o znaczeniu „kierunek”, „powierzchnia”, „spodnia część” itd., używane w odpowiednim przypadku lokalnym (narzędnik wyrażający drogę przez coś, miejscownik, oddalnik, kierunkownik). Ponadto oba przypadki mogą wystąpić w roli głównych części zdania. Oddalnik wyraża przy tym przyczynę czynności lub stanu rzeczy (np. dostać coś od kogoś), a kierunkownik – skutek i przemianę (directivus transformativus) np. zmienić coś w coś. W tym miejscu warto wspomnieć, uprzedzając dalszy wykład, że kaćjański nie zna kategorii strony czynnej i biernej, a znaczenia im odpowiadające wyrażane są wyłącznie składniowo. Polskiej stronie biernej z dopełnieniem sprawcy (przez kogo?) będzie w kaćjańskim odpowiadać często konstrukcja z oddalnikiem (np. został zraniony przez dzika). Jeżeli sprawca nie wykonał czynności intencjonalnie, dla jego wyrażenia używa się narzędnika (tak samo, gdy przyczyną stanu rzeczy była siła natury). Końcówką oddalnika jest -t, -At, -tA, kierunkownika -k, -Ak, -kA.
§62. Działalnik wyraża rolę, jaką spełnia osoba, o której mowa w wypowiedzi. Jest też przypadkiem orzecznika wyrażającego pełnioną rolę (np. on jest królem). Czasem działalnik wyraża też przyczynę wynikającą z uprawnienia do wykonania pewnej czynności (np. zrobił to jako król = ponieważ jest królem). Końcówką działalnika jest -p, -Ap, -pA.
§63. Wołacza używa się w kaćjańskim bardzo konsekwentnie, i w przeciwieństwie do polskiego odrębną niż mianownik formę wołacza mają też przymiotniki. W liczbie pojedynczej wołacz posiada końcówkę -A, ale pewne wyrazy tworzą wołacz nieregularnie. W rodzaju wspólnym i nijakim, a także w liczbie podwójnej i mnogiej wołacz zawsze równy jest absolutywowi (i mianownikowi).
§64. Często z wołaczem występuje partykuła jA, używana przed lub po grupie nominalnej, a nawet między przymiotnikiem a rzeczownikiem (choć jej użycie nie jest obowiązkowe). Samogłoska partykuły zasadniczo dopasowuje się do samogłoski rzeczownika. Jeżeli jednak jest od niego oddzielona przymiotnikiem, dopasowuje się do przymiotnika. Aby zrozumieć tę zasadę, wystarczy porównać możliwości zawołania po kaćjańsku „rude dziewczę!” (co raczej znaczy „rudowłosa” i może wyrażać komplement):
Wszystkie te możliwości są w użyciu w kaćjańskim, przy czym szyk pali ja reuþe (przymiotnik po rzeczowniku, partykuła między nimi) uważany jest za najbardziej dostojny, natomiast reuþe pali ja i je reuþe pali są najczęstsze w języku mówionym.
§65. W kaćjańskim wyróżnia się 10 klas deklinacyjnych rzeczowników (krótko: 10 deklinacji); część z nich obejmuje dość różne od siebie podtypy. Temat rzeczownika jest tą jego częścią, do której przyłączane są końcówki przypadkowe. Rzeczowniki poszczególnych klas różnią się zakończeniem tematu, a zatem dodanym do rdzenia przyrostkiem. Przybierają też różne końcówki w niektórych formach przypadkowych. Rzeczowniki proste (bez przyrostków) mogą odmieniać się tylko według deklinacji pierwszej lub dziesiątej. Rzeczowniki złożone mogą odmieniać się według każdej z deklinacji, w zależności od zakończenia tematu.
Z uwagi na końcówki dopełniacza i cząstkownika liczby pojedynczej, wszystkie rzeczowniki można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej grupy należą rzeczowniki 1. deklinacji, mające końcówkę -śjA w gen.sg. i -pkA w prt.sg. Drugą grupę tworzą wszystkie pozostałe rzeczowniki, mające w gen.sg. końcówkę -Aś lub -śA, oraz -At lub -tA w prt.sg.