Fonetyka i fonologia

Teoretyczna struktura wyrazu

§8. W opisie fonetyki i fonologii języka dawak pożyteczne będzie najpierw zapoznanie się z pojęciem teoretycznej struktury wyrazu oraz pojęciem sylab teoretycznie otwartych i zamkniętych. Teoretyczna struktura wyrazu stanowi etap przejściowy między zestawem spółgłosek, które tworzą wyraz, a jego faktyczną pisownią i wymową. Warto przy tym podkreślić, że nie ma żadnych podstaw, by twierdzić, że ta teoretyczna struktura odzwierciedla wymowę kiedykolwiek istniejącą w języku (pamiętać trzeba, że pisownia jest znacznie bliższa wymowie niż teoretyczna struktura wyrazu!). W szczególności, sylaby teoretycznie zamknięte, a faktycznie otwarte, mogły w rzeczywistości nigdy nie być zamknięte. Niemniej teoretyczna struktura wyrazu jest niezwykle użytecznym modelem, wyjaśniającym wiele zjawisk z zakresu fonetyki daukańskiej.

Poniżej podano zasady tworzenia teoretycznej struktury wyrazu z zapisu ortograficznego wraz z przykładami.

  1. Teoretyczną strukturę podajemy w nawiasach klamrowych, używając tylko małych liter i oddzielając łącznikami poszczególne sylaby. Każda sylaba w zapisie teoretycznej struktury wyrazu musi zaczynać się jedną spółgłoską. Może natomiast kończyć się samogłoską lub jedną spółgłoską: manái {ma-nái} ‘mężczyzna’, ferxelet {fér-xe-let} ‘od brzegu’. Dystrybucja sylab otwartych (zakończonych samogłoską) jest ściśle ustalona.
  2. Stosuje się zapis bliski ortograficznemu, jednak każde zwarcie krtaniowe zapisuje się, używając apostrofu. Początkowe zwarcie krtaniowe obowiązuje między innymi przez początkową samogłoską kardynalną (a, e, o); dokładne reguły zostaną podane niżej: þakáfa {þa-ká-fa’} ‘czapka’, aipá {’ai-pá} ‘pożegnanie’.
  3. Znakiem akutu oznacza się każdą samogłoskę akcentowaną, niezależnie od tego, czy oznacza się ją w ortografii: ot {’ót} ‘dom’.
  4. Samogłoski wysokie ə, i, u (niebędące częścią akcentowanego dyftongu) zapisuje się:
    1. na ogół jako odpowiednie dyftongi, czyli połączenia typu ai, au, (ei, eu, oi, ou), zamiast i, u, gdzie samogłoska kardynalna jest taka sama, jak w sylabie akcentowanej: kunejeg {keu-né-jeg} ‘książka’, lexi {lé-xei} ‘leży’, dalákru {da-lák-rau} ‘łza’;
    2. na ogół jako sekwencję typu {ah} zamiast ə: polə {pó-loh} ‘równina, dolina’;
    3. jako sekwencje typu {a-ha}, {a-ja}, {a-wa}, jeśli po ə, i, u następuje tylko końcowa spółgłoska wyrazu, samogłoski te zapisuje się: Kaltəš {kál-ta-haš} (imię żeńskie), ferxus {fér-xe-wes} ‘dwa brzegi’ (nom.), žagŋit {žág-ŋa-jat} ‘kupon płótna’;
    4. jako sekwencje typu {a-ha}, {a-ja}, {a-wa}, jeśli po nagłosowej spółgłosce (innej niż zwarcie krtaniowe) występuje ə, i, u, a następnie dwie spółgłoski: kəgnai {ka-hag-nái} ‘lampa olejna’, pisto {po-jos-tó} ‘pchany’;
    5. jako połączenia typu {a-h}, {a-j}, {a-w}, jeśli po samogłosce wysokiej następuje od razu inna samogłoska: fiohu {fo-jó-hou} ‘pszczoła’, tuaiti {ta-wái-tai} ‘tam’;
    6. jako połączenia typu {ha}, {ja}, {wa}, jeśli ə, i, u (tzw. samprasarana) stoją na początku wyrazu przed obstruentem (p, t, c, č, k, b, d, z, ž, g, f, þ, s, š, x): əstoi {hos-tói} ‘kość’, əkou {ho-kóu} ‘nasłuchiwanie’, ita {ja-tá} ‘tak więc, zatem’, ikta {jak-tá} ‘otwarty’, usta {was-tá} ‘były’; zauważmy, że w tego typu połączeniach nie ma zwarcia krtaniowego przed ortograficzną samogłoską wysoką;
    7. jako połączenia typu {’ah}, {’ai}, {’au}, jeśli nagłosowe ə, i, u stoją przed pojedynczą spółgłoską, ale nie przed obstruentem: uran {’au-rán} ‘baran’;
    8. jako połączenia typu {’a-h}, {’a-j}, {’a-w}, jeśli nagłosowe ə, i, u stoją przed samogłoską: io {’o-jó} ‘krowa’, iaktá {’a-jak-tá} ‘rzucony’, ua {’a-wá} ‘ktokolwiek’.
    Zauważmy, że przed początkową ə, i, u dodajemy znak zwarcia krtaniowego zawsze, z wyjątkiem wypadków, gdy po samogłosce tej następuje obstruent: io {’o-jó} ‘krowa’, ale ita {ja-tá} ‘tak więc, zatem’.
  5. Jeśli wewnątrz jednej nieakcentowanej sylaby występują grupy əh, ih, uh, əi, ui, əu, iu, po których następuje spółgłoska lub koniec wyrazu, zapisujemy je odpowiednio jako sekwencje typu {a-hah}, {a-jah}, {a-wah}, {a-hai}, {a-wai}, {a-hau}, {a-jau}:
    1. w sylabie początkowej: pəito {po-hoi-tó} ‘wypity’, Juita {ja-wai-tá} (imię żeńskie), šiuta {ša-jau-tá} ‘uszyty’;
    2. w sylabie początkowej po zwarciu krtaniowym: əhme {’e-heh-mé} ‘westchnienie’, Ihža {’a-jah-žá} (imię żeńskie), əire {’e-hei-ré} ‘pokrywka’, Uina {’a-wai-ná} (nazwa miasta);
    3. w sylabie końcowej: pabánšəh {pa-bán-ša-hah} ‘pielgrzym’, mordih {mór-do-joh} ‘ukąszenie’, čopšuh {čóp-šo-woh} ‘rana’, saptaktəi {sáp-tak-ta-hai} ‘sztylet’, methui {mét-he-wei} ‘mędrzec’, batkəu {bát-ka-hau} ‘zupa rybna’, zešpiu {zéš-pe-jeu} ‘lecznicze zioło’.
  6. Nosowe i płynne m, n, ŋ, l, r zapisuje się:
    1. jako grupy typu {am}, {an}, {aŋ}, {al}, {ar}, jeśli stoją wewnątrz wyrazu między dwoma obstruentami: getlté {ge-tel-té} ‘zabity’, Hastmdal {hás-tam-dal} (imię męskie);
    2. jako grupy typu {ma}, {na}, {ŋa}, {la}, {ra}, jeśli stoją w nagłosie przed obstruentem (w położeniu samprasarana): nza {na-zá} ‘miecz’.
  7. Sekwencje áa dwóch takich samych samogłosek kardynalnych, z których pierwsza jest akcentowana (także wtedy, gdy w pisowni akcent nie jest zaznaczany), zapisuje się:
    1. zwykle jako {á’}: maa {má’} ‘suchy ląd’, maaris {má’-ra-jas} ‘ziemie’ (nom.), moorori {mó’-ro-roi} ‘jeziora’, faatak {fá’-tak} ‘dzban’, kuaa {ka-wá’} ‘człowiek’, oo {’ó’} ‘o!’, koojə {kó’-joh} ‘krzewy’, koojiom {kó’-jo-jom} ‘krzewem’;
    2. jako {á-’a}, jeśli następuje pojedyncza, wygłosowa spółgłoska albo samogłoska wysoka: kuaas {ka-wá-’as} ‘człowiek’ (nom.), žeŋéel {že-ŋé-’el} ‘żbik, dziki kot’, kooi {kó-’oi} ‘krzew’.
  8. Sekwencje aá dwóch takich samych samogłosek kardynalnych, z których druga jest akcentowana, zapisuje się:
    1. zwykle jako {’á}: sabaát {sab-’át} ‘zlot, zgromadzenie’, kažaá {kaž-’á} ‘chatka’;
    2. jako {a-’á}, jeśli grupa typu aá następuje po pojedynczej spółgłosce nagłosowej lub jeśli rozpoczyna wyraz: kaášad {ka-’á-šad} ‘zabójstwo’, poóros {po-’ó-ros} ‘żebrak’ (nom.), poórə {po-’ó-roh} ‘żebracy’, ŋoóu {ŋo-’óu} ‘cielę’, ŋoówə {ŋo-’ó-woh} ‘cielęta’, aá {’a-’á} ‘ej!, halo!’.
  9. Sekwencje aa dwóch takich samych samogłosek kardynalnych, z których żadna nie jest akcentowana, zapisuje się:
    1. często jako {’a}: kapaat {káp-’at} ‘płaszcz’, þakáfaas {þa-káf-’as} ‘czapka’ (nom.), toroos {tór-’os} ‘morze’ (nom.), torootos {tór-’o-tos} ‘z morza’ (prt.);
    2. jako {a’} przed jedną spółgłoską, po której następuje samogłoska: poosó {po’-só} ‘pieniądze’, čaŋtaajam {čáŋ-ta’-jam} ‘nogą’, kaadák {ka’-dák} ‘skała’;
    3. jako {a-’a} po spółgłosce nagłosowej i jednocześnie przed dwiema spółgłoskami: caantá {ca-’an-tá} ‘patyk’;
    4. jako {a-’a} przed wygłosową spółgłoską i jednocześnie po dwóch spółgłoskach: čaŋtaas {čáŋ-ta-’as} ‘noga’ (nom.);
    5. jako {’a’} na końcu wyrazu po jednej spółgłosce: toroo {tór-’o’} ‘morze!’;
    6. jako {a-’a’} na końcu wyrazu po dwóch spółgłoskach: čaŋtaa {čáŋ-ta-’a’} ‘nogo!’.
  10. Sekwencje aaa zapisuje się:
    1. jako {á-’a’}, jeśli akcentowana jest pierwsza samogłoska (grupa typu áaa, także wtedy, gdy w pisowni akcent nie jest zaznaczany): maaa {má-’a’} ‘ziemio!, suchy lądzie!’;
    2. jako {’á’}, jeśli akcentowana jest druga samogłoska (grupa typu aáa): kažaáa {kaž-’á’} ‘chatko!’.
  11. Początkową samogłoskę kardynalną zapisuje się z poprzedzającym zwarciem krtaniowym, niezależnie od tego, czy jest wymawiana, czy nie: aipá {’ai-pá} ‘pożegnanie’, ei {’éi} ‘iść’.
  12. Końcową samogłoskę kardynalną zapisuje się:
    1. z dodatkowym znakiem zwarcia krtaniowego po niej, jeśli jest nieakcentowana: toro {tó-ro’} ‘morze’;
    2. bez dodatkowego znaku, jeśli jest akcentowana (także jeśli akcent nie jest zaznaczony w piśmie): kua {ka-wá} ‘co’ (w wypadku końcowej samogłoski akcentowanej dopiero sekwencja áa oznacza zamknięcie sylaby zwarciem krtaniowym).
  13. Nieakcentowane sekwencje typu aə, ai, au zapisuje się:
    1. zwykle jako {’ah}, {’ai}, {’au}: aipá {’ai-pá} ‘pożegnanie’, eité {’ei-té} ‘ten, który poszedł’, toroi {tór-’oi} ‘na morzu’, toroə {tór-’oh} ‘morza’;
    2. jako {’a-h}, {’a-j}, {’a-w} przed samogłoską kardynalną: toroiom {tór-’o-jom} ‘morzem’, þakáfaiam {þa-káf-’a-jam} ‘czapką’;
    3. jako {’a-ha}, {’a-ja}, {’a-wa} przed spółgłoską wygłosową: toroəs {tór-’o-hos} ‘morza’ (nom.);
    4. jako {a-’ah}, {a-’ai}, {a-’au} po spółgłosce nagłosowej: Jautá {ja-’au-tá} (nazwa miasta), Keəzé {ke-’eh-zé} (imię męskie);
    5. jako {a-’ah}, {a-’ai}, {a-’au} w pozycji wygłosowej: čaŋtai {čáŋ-ta-’ai} ‘o nodze’.

§9. Sylaba (określana też daukańskim termin lepren) jest otwarta, jeśli w teoretycznej strukturze wyrazu kończy się samogłoską kardynalną. Sylaba jest zamknięta, jeśli w teoretycznej strukturze wyrazu kończy się spółgłoską lub zawiera dwugłoskę (opadającą). Pojęć tych nie można automatycznie przenosić na pisownię ani na wymowę. W klasycznej gramatyce daukańskiej pojęcia sylaby otwartej i zamkniętej odnosi się zawsze do teoretycznej struktury wyrazu.

Na przykład w imieniu Kaltəš występują dwie sylaby fonetyczne, kál- oraz -təš. Z punktu widzenia fonetyki obie te sylaby są zamknięte, jednak w gramatyce daukańskiej zamiast fonetycznej budowy wyrazu Kaltəš rozpatruje się jego strukturę teoretyczną {kál-ta-haš} i wyróżnia nie dwie, ale trzy (teoretyczne) sylaby: kál-, -ta-, -haš. Pierwsza i ostatnia są zamknięte, środkowa jest otwarta.

Posługiwanie się teoretyczną strukturą wyrazu pozwala sformułować ścisłe reguły jego budowy, które normalnie nie są nigdy naruszane. Wyjątki stanowią tylko nieliczne nowe zapożyczenia. W opisach struktury wyrazu odwołujemy się wyłącznie do struktury teoretycznej. Spółgłoski (i końcowe elementy dwugłosek) oznaczamy umownie literą c, samogłoski literą a (w teoretycznej strukturze wyrazu nie ma samogłosek wysokich!). Przy takich założeniach sylabę otwartą oznaczamy przez -ca-, sylabę zamkniętą przez -cac-.

Pierwsza reguła mówi, że wyraz musi zawierać jedną sylabę akcentowaną, a wszystkie samogłoski kardynalne w jego strukturze muszą być tej samej barwy. Taka samogłoska musi wystąpić w każdej sylabie teoretycznej struktury wyrazu.

Druga reguła mówi, że wyraz nie może składać się z tylko jednej sylaby otwartej. Samodzielne elementy języka, które nie podlegają tym ograniczeniom, uważa się za złożone z co najmniej dwóch wyrazów lub za cząstki niesamodzielne – partykuły (uwaga: w rzeczywistości do klasy tej włącza się też kilka jednosylabowych czasowników). Skutkuje to rozdzielną pisownią tych elementów. Podejście takie jest uzasadnione: w wyrazie złożonym z różnych morfemów nie można przestawiać ich kolejności, podczas gdy partykuły i niezależne wyrazy nie muszą występować zawsze w tym samym szyku. Najbardziej ewidentnym przykładem są partykuły dzierżawcze mə, nə, šə, tə, lə, które nie mają struktury wyrazu i mogą być używane zarówno przed wyrazem, który określają, jak i po nim (np. o czyjeś imię można spytać Kua nam šə e? lub Kua šə nam e?).

Trzecia reguła budowy wyrazu mówi, że każda sylaba wyrazu może być zamknięta, natomiast otwarte mogą być jedynie:

Sylaba akcentowana może być otwarta (i wtedy wyraz musi składać się jeszcze z co najmniej jednej, innej sylaby) lub zamknięta. Otwarta sylaba akcentowana może rozpoczynać wyraz, ale wówczas kolejną sylabą musi być sylaba zamknięta (i jest to wówczas ostatnia sylaba wyrazu). Otwartą sylabę akcentowaną może także poprzedzać sylaba otwarta (musi to być wówczas sylaba początkowa) lub zamknięta (a przed nią mogą znajdować się jeszcze inne sylaby). W tych wypadkach mamy dwie możliwości: albo otwarta sylaba akcentowana kończy wyraz, albo występuje po niej jeszcze tylko jedna sylaba zamknięta.

Otrzymamy więc następujące dopuszczalne modele wyrazów z akcentowaną sylabą otwartą:

Zamknięta sylaba akcentowana dopuszcza większą swobodę budowy wyrazu, może też stanowić jedyną jego sylabę.

Sylaby nieakcentowane mogą być otwarte (tylko pierwsza i przedostatnia) lub zamknięte. Wyróżnia się ponadto nieakcentowane sylaby silne i słabe. Większość sylab uważana jest za silne. Sylabą słabą jest jedynie:

Pojęcia te odnoszą się cały czas do teoretycznej struktury wyrazu, bo tylko ona była przedmiotem rozważań tradycyjnych gramatyków daukańskich. Obecnie bierze się pod uwagę rzeczywistą wymowę i wyróżnia się jeszcze trzecią kategorię sylab słabych, o których będzie mowa w dalszej części.

§10. Do teoretycznej struktury wyrazu odnosi się jeszcze pojęcie ilości spółgłosek wyrazu (a także ilości spółgłosek rdzenia, morfemu, partykuły). Otóż sylaba zamknięta ma dwie spółgłoski, za to sylaba otwarta jedną spółgłoskę. Aby ustalić teoretyczną ilość spółgłosek wyrazu, należy dodać ilości wszystkich spółgłosek. Np. wyraz polə o teoretycznej strukturze {pó-loh} zawiera (teoretycznie) 3 spółgłoski (w rzeczywistości zarówno w piśmie, jak i w mowie, występują tylko dwie spółgłoski).

Teoretyczną liczbę spółgłosek wyrazu można często łatwo policzyć wprost z jego postaci graficznej, bez konieczności ustalania teoretycznej budowy wyrazu. Należy jedynie przyjąć, że samogłoski wysokie ə, i, u reprezentują teoretyczne spółgłoski h, j, w. Poza tym nie wolno zapominać o nagłosowym zwarciu krtaniowym. Kłopoty sprawiają jedynie digrafy i trigrafy w rodzaju aa, aaa, czy ai, au, aə w sylabie nieakcentowanej (dlatego formę toroiom uznajemy za pięciospółgłoskową, a nie za czterospółgłoskową).

§11. Sekwencja spółgłosek wyrazu stanowi jego rdzeń spółgłoskowy. Umownie w składzie rdzenia podaje się także samogłoskę akcentowaną. Rdzeń spółgłoskowy wraz z samogłoską akcentowaną zapisujemy umownie dużymi literami. Nie używamy przy tym symboli samogłosek wysokich ə, i, u, obowiązkowo zapisujemy zwarcie krtaniowe, stosując znak ʔ lub apostrof, np. ikta – JKTÁ, aipá – ʔJPÁ, eité – ʔJTÉ, toroi – TÓRʔJ, haraə – HÁRʔH, kažaáa – KŽʔÁʔ, Jautá – JʔWTÁ, əkou – HKÓW, oronróji – ʔRNRÓJJ, žeŋéel – ŽŊÉʔL, pabánšəh – PBÁNŠHH, ŋoówə – ŊʔÓWH, Kaltəš – KÁLTHŠ.

Znając rdzeń spółgłoskowy, możemy odtworzyć strukturę teoretyczną wyrazu, kierując się kilkoma zasadami (wynikającymi z reguł budowy wyrazu omówionych wyżej). Najprościej użyć w tym celu następującego prostego algorytmu:

Samogłoski i sonoranty

Od tych dość ogólnych rozważań przejdziemy teraz do systematycznego opisu fonologii i fonetyki daukańskiej. Od tej pory będziemy zajmować się głównie prawdziwą wymową, a nie teoretyczną strukturą wyrazu. Do osiągnięć klasycznej daukańskiej myśli gramatycznej będziemy jednak wracać w razie potrzeby.

Język daukański posiada 6 samogłosek: a, e, o, ə, i, u, z których trzy pierwsze określane są jako kardynalne. Samogłoska a jest praktycznie identyczna z polską, podobnie samogłoski wysokie i, u. Samogłoski e, o są nieco wyższe niż ich polskie odpowiedniki, samogłoska o jest też nieco mocniej zaokrąglona. Samogłoska wysoka (właściwie centralna) ə ma dość zmienną wymowę: czasem jest to samogłoska centralna (jak w angielskim przedimku a), czasem wysoka samogłoska średnia, przypominająca polskie y, niekiedy samogłoska tylna wysokiego lub średniego poziomu. Nigdy nie jest zaokrąglona.

Samogłoski daukańskie nie różnią się fonologicznie iloczasem. Istnieją jednak ich długie warianty uwarunkowane otoczeniem fonetycznym. I tak, wzdłużenie samogłoski (kardynalnej lub wysokiej) powoduje następujący po niej i zamykający sylabę przydech h lub spółgłoska dźwięczna okluzywna, tj. ortograficzne b, d, z, ž, g, np. jor [jor] ‘2’, ale doz [do:z] ‘12’, kəgnai [kə:gnái] ‘lampa olejna’, pabánšəh [paβánšə:ɦ] ‘pielgrzym’. Fakultatywne wzdłużenie powoduje także następujące końcowe zwarcie krtaniowe. Szczególnie widoczne jest ono w wołaczu i trybie rozkazującym. W innych sytuacjach zwarcie krtaniowe może powodować skrócenie samogłoski. Wzdłużeniu podlegają wszystkie samogłoski, także nieakcentowane. Akcentowane samogłoski długie mogą trwać nawet 3 razy dłużej od ich niewzdłużonych odpowiedników. Nieakcentowane samogłoski długie trwają zwykle 2 razy dłużej niż ich odpowiedniki niewzdłużone.

Samogłoski nieakcentowane mogą ponadto ulegać skróceniu. Samogłoska krótka może trwać niemal tyle samo co normalna, ale czasem jest wyraźnie krótsza. Niekiedy może nawet znikać zupełnie.

Samogłoski krótkie występują przede wszystkim w sylabach, które w teoretycznej strukturze wyrazu określane są jako słabe. Pierwszą kategorię sylab słabych stanowią inicjalne (pierwsze w wyrazie) nieakcentowane otwarte. Występują w nich samogłoski kardynalne, po których następuje tylko jedna spółgłoska, należąca już do następnej sylaby, np. ceréi ‘kobieta’. Jeśli spółgłoską jest hamza, nie oznacza się jej w piśmie, np. poór [poʔór] ‘żebrak’. Może być wreszcie tak, że w inicjalnej sylabie słabej występuje ə, i lub u, ale wówczas musi wystąpić po nich od razu inna samogłoska. W wymowie następna sylaba rozpoczyna się odpowiednio od h, j, w nienotowanych w daukańskiej ortografii, np. kuaa [kuʷáʔ] ‘człowiek, ktoś’. W tej kategorii zawsze możliwa jest całkowita redukcja samogłoski sylaby słabej (i wówczas w nagłosie wyrazu występują dwie spółgłoski). Zachodzi ona dość regularnie (ale wciąż fakultatywnie) przede wszystkim wtedy, jeśli w toku mowy poprzedzający wyraz kończył się dowolną samogłoską. Redukcji tej nie zaznacza się w piśmie. Uwaga: jeśli po samogłosce wysokiej następuje jedna spółgłoska, sylaba jest mocna, a zawarta w niej samogłoska nie skraca się.

Drugą kategorię sylab słabych stanowią sylaby finalne (ostatnie), jeśli są nieakcentowane i (teoretycznie) zamknięte, a poprzedzająca je sylaba jest otwarta. Przykłady: anak [ʔának] ‘ja, mnie’ (końcowa sylaba -nak jest słaba, gdyż jest nieakcentowana i zamknięta, a poprzedzająca sylaba a- jest otwarta), batsamar ‘każę go bić’ (sylaba przedostatnia -sa- jest otwarta, a końcowa -mar jest zamknięta, i dlatego jest słaba). Fakultatywnej, częściowej redukcji ulegają w takich sylabach samogłoski kardynalne. Końcowe wysokie ə, i, u (jak w batsati ‘każe go bić’) nigdy się nie skracają.

Trzecia kategoria sylab słabych to sylaby nierozpatrywane przez klasycznych gramatyków. Muszą one spełniać dwa kryteria:

Choć pisownia sugeruje co innego, bardzo często samogłoska ta ulega całkowitej redukcji. I tak na przykład maa ‘ziemia, suchy ląd’ bywa wymawiane zgodnie z ortografią: [máʔa] lub (częściej) z redukcją: [máʔ]. Dopuszczalne są także warianty z wzdłużoną samogłoską akcentowaną: [má:ʔa] lub [má:ʔ]. W wyrazie moorə ‘jeziora’ częściej spotykamy wymowę [móʔrə] niż [móʔorə], a (co może być zaskakujące) forma toroi ‘na morzu’ częściej wymawiana jest [tórʔi] niż [tóroʔi] (warto zwrócić uwagę, że teoretyczna struktura tej formy {tór-’oi} nie odpowiada żadnemu z wariantów wymowy). Ortografia daukańska, w przeciwieństwie do teoretycznych konstruktów gramatyków, jest o tyle wierna, że zawsze oddaje niemal dokładnie jeden z wariantów wymowy (z wyjątkiem zwarcia krtaniowego, którego się nie zapisuje, ale którego położenie można wydedukować).

Istnieje jeszcze czwarta kategoria sylab słabych, nierozpatrywanych przez klasycznych gramatyków i nienotowanych w ortografii. Powstają one, gdy między dwie spółgłoski wtrącana jest samogłoska ułatwiająca wymowę. Dodatkowe samogłoski słyszalne są dość często przy recytacji (w tzw. stylu patetycznym praktycznie wszystkie sylaby stają się dzięki temu otwarte). Normalne i częste jest wstawianie samogłoski pomocniczej, gdy sąsiadują ze sobą dwie okluzywne, z których jedna jest dźwięczna, a druga bezdźwięczna. Dotyczy to zarówno wnętrza wyrazu, jak i połączeń między wyrazami.

Dwugłoski

W języku daukańskim właściwe dwugłoski możliwe są tylko w sylabach akcentowanych. Istnieją trzy kategorie dwugłosek: zakończone literą i, zakończone literą u oraz zakończone literą h. W sylabach nieakcentowanych na miejscu całej dwugłoski występują odpowiednio i, u, ə.

Dwugłoski ei, ai, oi, eu, au, ou zawierają zawsze samogłoskę krótką i uważane są za prawdziwe. Dwugłoski eh, ah, oh określa się natomiast jako fałszywe; istotnie, fonetycznie są to często połączenia samogłoski i dźwięcznej spółgłoski krtaniowej [ɦ]. Oddaje to dobrze ortografia: o ile w dwugłoskach prawdziwych używa się liter samogłoskowych i, u, o tyle w dwugłoskach fałszywych używa się litery spółgłoskowej h. Zgodnie z ogólnymi regułami, samogłoska w dwugłosce fałszywej jest długa.

Wymowa ortograficznego h kończącego sylabę (w dwugłoskach fałszywych) jest dość zmienna. Niekiedy spółgłoska krtaniowa [ɦ] poszerza się do tego stopnia, że zbliża się do krótkiej samogłoski centralnej [ə]. Poprzedzająca samogłoska może się wówczas skrócić. Taka zmiana wymowy jest częsta na końcu wyrazu, np. doh [dó:ɦ] lub [dóə].

Oprócz dwugłosek prawdziwych i fałszywych, określanych ogólnie jako właściwe, w języku daukańskim występują także inne połączenia samogłosek i półsamogłosek.

Spółgłoski

Spółgłoski właściwe (okluzywne) bezdźwięczne zwarte to k, p, t. W wymowie są praktycznie identyczne z ich polskimi odpowiednikami (t jest zębowe jak w polskim. Podobne do nich są także zwarto-szczelinowe c, č; ten ostatni symbol oznacza twardą spółgłoskę zbliżoną do polskiego cz, choć często bardziej miękką, przypominającą angielskie ch czy zwłaszcza czeskie č. Konkretna wymowa zależy od danego użytkownika języka. Osoby znające kaćjański zwykle posługują się wymową twardą; jest ona uważana za bardziej zachowawczą i często wymagana od osób mówiących publicznie. W języku potocznym, swobodnym, częstsza jest wymowa miękka (daukańskie č jest wówczas pośrednie między kaćjańskimi č i ć).

Podobnie jak w jęz. polskim czy w językach romańskich spółgłoski okluzywne bezdźwięczne nie mają one nigdy przydechu. Ich wymowa nie zmienia się w zależności pozycji, a poza zróżnicowaną wymową č nie występują też różnice dialektalne czy stylistyczne.

Spółgłoski właściwe bezdźwięczne szczelinowe to f, s, š, x, þ. Ich wymowa wymaga szczegółowego komentarza.

Spółgłoski właściwe dźwięczne, zapisywane literami b, d, g, z, ž, występują w dwóch wariantach fonetycznych: zwartym (zwarto-szczelinowym) i szczelinowym.

Wymowa zwarta [b], [d], [g] i zwarto-szczelinowa [ʒ], [ǯ] obowiązuje:

Ponadto za poprawniejszą uchodzi zwarta wymowa [b], [d], [g] na końcu sylaby, tj. przed dowolną spółgłoską oraz na końcu wyrazu. W tych pozycjach możliwa jest też jednak wymowa szczelinowa [β], [ð], [ɣ], uważana za bardziej potoczną. Obowiązuje natomiast szczelinowa wymowa [z], [ž] na końcu sylaby. Należy pamiętać, że niezależnie od wymowy ortograficznych b, d, g, z, ž zamykających sylabę, powodują one wzdłużenie poprzedzającej samogłoski.

Wymowa szczelinowa [β], [ð], [ɣ], [z], [ž] obowiązuje między samogłoskami zgłoskotwórczymi a, e, o, ə, i, u. Symbol [β] oznacza spółgłoskę szczelinową dwuwargową; podobny dźwięk występuje w języku hiszpańskim. Symbol [ð] oznacza spółgłoskę dźwięczną zębową lub międzyzębową szczelinową. Symbol [ɣ] oddaje szczelinową welarną, tj. dźwięczny odpowiednik polskiego ch/h lub szczelinowy odpowiednik g.

Wymowa szczelinowa zdarza się także, gdy wyrazy łączą się w całość w toku zdania i gdy nagłosowa spółgłoska znajdzie się między samogłoskami, np. hok gai ‘80’ wymawiane bywa [ɦók gái] lub [ɦóko ɣái]. Ponadto wymowa szczelinowa [z], [ž] obowiązuje także po dwugłoskach prawdziwych zakończonych niezgłoskotwórczymi i, u i jest fakultatywnie możliwa (i uważana za mniej poprawną) także po dwugłoskach fałszywych, zakończonych h. Po wszelkich dwugłoskach występuje natomiast wymowa zwarta [b], [d], [g]. Wymowa szczelinowa obowiązuje, jeśli h ulegnie wokalizacji, np. Ihža [ʔi:ɦǯá] (bez wokalizacji) lub [ʔiʲəžá] (z wokalizacją).

Powyższe informacje można zebrać w tabeli. Jeśli występują dwa symbole oznaczające dwa różne rodzaje wymowy, pierwszy oznacza wymowę bardziej staranną.

ortografia b d g z ž
na początku wyrazu b d g ʒ ǯ
po okluzywnej (b, c, č, d, f, g, k, p, s, š, t, x, z, ž, þ) b d g ʒ ǯ
po ortograficznych l, m, n, ŋ, r niezależnie od ich wymowy b d g ʒ ǯ
po zwarciu krtaniowym [ʔ] b d g ʒ ǯ
po dwugłosce zakończonej h b d g ʒ / z ǯ / ž
po dwugłosce zakończonej i, u b d g z ž
na końcu sylaby (i wyrazu) b / β d / ð g / ɣ z ž
między samogłoskami zgłoskotwórczymi a, e, o, ə, i, u β ð ɣ z ž

Poza omówionymi wariantami spółgłoski daukańskie nie ulegają praktycznie upodobnieniom. W szczególności niedopuszczalne są udźwięcznienia czy ubezdźwięcznienia; w razie potrzeby wymowę ułatwia wstawienie dodatkowej krótkiej samogłoski kardynalnej. Wstawienie takiej samogłoski powoduje zmiany w wymowie, ponieważ poprzedzająca sylaba staje się otwartą, a spółgłoski trafiają w położenie między samogłoskami.

Ustalanie pisowni i wymowy na podstawie znajomości teoretycznej struktury wyrazu

Gramatycy daukańscy ustalili trzy główne procesy, które modyfikują strukturę teoretyczną tak, że otrzymujemy rzeczywistą pisownię wyrazu. Są to M – monoftongizacja, S – samprasarana, W – wokalizacja. Terminy te pozostają dość umowne. Uzupełnienia i modyfikacje dawnych reguł pozwalają od razu ustalić także wymowę wyrazu.

Przypomnijmy, że w daukańskim występują 4 typy sylab (wyróżnionych w teoretycznej strukturze wyrazu):

przy czym w wyrazie występuje dokładnie jedna sylaba akcentowana, a możliwość pojawienia się sylab otwartych jest ściśle ograniczona regułami omówionymi wyżej.

Monoftongizacja zachodzi w sylabach nieakcentowanych zamkniętych CAC i dotyczy spółgłoski zamykającej sylabę. Formalnie polega na usunięciu samogłoski kardynalnej a, e, o, w wyniku czego zgłoskotwórcza staje się spółgłoska zamykająca sylabę (dotyczy to także elementów oddawanych graficznie literami i, u).

Monoftongizacja {ai}, {ei}, {oi} oraz {au}, {eu}, {ou}.

Monoftongizacja {ah}, {eh}, {oh}.

Monoftongizacja kwazidyftongów ze spółgłoską płynną lub nosową.

Niekiedy opuszczane są a, e, o przed zamykającą sylabę spółgłoską płynną l, r lub nosową m, n, ŋ, wskutek czego w wymowie powstają sonanty (spółgłoski zgłoskotwórcze). Aby proces ten zaszedł, sylaba podlegająca monoftongizacji musi zaczynać się obstruentem, ponadto po sonancie może znaleźć się tylko kolejny obstruent (rozpoczynający następną sylabę) lub koniec wyrazu (sonant może sąsiadować tylko z obstruentami lub z granicą wyrazu). Monoftongizacja płynnych i nosowych nie jest w pełni regularna (np. nie ma jej w imieniu Peter ani w końcowej sylabie imienia Hastmdal), i zachodzi głównie wewnątrz wyrazów oraz w niektórych formach fleksyjnych (np. w imiesłowie uprzednim). Przykłady: Patl {pá-tal} (nazwa miasta), getlté {ge-tel-té} ‘zabity’, somoigl {sóm-’oi-gol} ‘borowik’, Hastmdal {hás-tam-dal} (imię męskie), ratauþn {rát-’au-þan} [rátʔuþn̥] ‘ćma’.

Monoftongizacja zwarcia krtaniowego.

Szczególnym zagadnieniem uważanym w klasycznej gramatyce daukańskiej za odmianę monoftongizacji jest zapis zwarcia krtaniowego kończącego sylabę nieakcentowaną. Proces ten odnosi się jedynie do ortografii, wymowa takiej sylaby zasadniczo odpowiada jej strukturze teoretycznej.

Właściwa monoftongizacja nie zachodzi w sylabach akcentowanych CÁC. Jedynie w ortografii obowiązuje w każdej pozycji (także na końcu wyrazu!) zastępowanie {á’}, {é’}, {ó’} podwójnymi symbolami samogłosek áa, ée, óo. Jak zawsze, znak akcentu normalnie opuszcza się, jeśli dana samogłoska jest pierwszą w wyrazie, np. maa {má’} ‘suchy ląd’, maari {má’-rai} ‘ziemie’, faatak {fá’-tak} ‘dzban’, kuaa {ka-wá’} ‘człowiek’, kažaáa {kaž-’á’} ‘chatko!’, aanak {’á’-nak} ‘ja’, moorori {mó’-ro-roi} ‘jeziora’, oo {’ó’} ‘o!’, doo {dó’} ‘starać się osiągnąć, podążać’, goštóo {goš-tó’} ‘pieśń elegijna’, koojə {kó’-joh} ‘krzewy’, koojiom {kó’-jo-jom} ‘krzewem’.

Uwaga: końcowa pojedyncza kardynalna samogłoska akcentowana oznacza, że wyraz kończy się sylabą otwartą, np. Juita {ja-wai-tá} (imię żeńskie), aipá {’ai-pá} ‘pożegnanie’, eité {’ei-té} ‘ten, który poszedł’.

Samprasarana to proces zachodzący zasadniczo w początkowej sylabie nieakcentowanej CA lub CAC. Podobnie jak monoftongizacja, polega na zaniku samogłoski kardynalnej, w wyniku czego zgłoskotwórcza staje się spółgłoska nagłosowa wyrazu (a nie spółgłoska zamykająca sylabę jak to się dzieje w czasie monoftongizacji). Warunkiem niezbędnym zajścia procesu jest, by kolejna spółgłoska wyrazu była obstruentem; przed płynną, nosową, h, j, w oraz przed zwarciem krtaniowym proces nie zachodzi.

Za pokrewne samprasaranie uznali gramatycy ortograficzne reguły zapisu zwarcia krtaniowego rozpoczynającego sylabę, o ile rozpatrywana sylaba rozpoczyna wyraz lub następuje po spółgłosce zamykającej poprzednią sylabę (co w wymowie oznacza także pozycję po samogłosce wysokiej).

Uwaga: pisownia h/ə, j/i, w/u w poniższych regułach uwzględnia zarówno strukturę teoretyczną, jak i ortografię ustaloną w wyniku wokalizacji.

Zwarcie krtaniowe przed samogłoską akcentowaną: {’á}, {’é}, {’ó}.

Zwarcie krtaniowe przed samogłoską nieakcentowaną: {’a}, {’e}, {’o} w sylabie (teoretycznie) otwartej.

Zwarcie krtaniowe przed samogłoską nieakcentowaną: {’a}, {’e}, {’o} w sylabie (teoretycznie) zamkniętej.

przykłady